This site is not complete. The work to converting the volumes of സര്‍വ്വവിജ്ഞാനകോശം is on progress. Please bear with us
Please contact webmastersiep@yahoo.com for any queries regarding this website.
Reading Problems? see Enabling Malayalam
ഡല്‍ഹി
സര്‍വ്വവിജ്ഞാനകോശം സംരംഭത്തില്‍ നിന്ന്
(→ചരിത്രം) |
(→ചരിത്രം) |
||
| വരി 57: | വരി 57: | ||
==ചരിത്രം== | ==ചരിത്രം== | ||
| - | ഇന്ത്യയുടെ ഈ തലസ്ഥാന നഗരം പല സാമ്രാജ്യങ്ങളുടേയും അതിപ്രാചീനമായ തലസ്ഥാന നഗരം എന്ന നിലയിലും പ്രസിദ്ധമാണ്. എ.ഡി. 1-ാം ശ.-ത്തില്‍ ടോളമി എന്ന ഭൂമിശാസ്ത്രജ്ഞന്‍ സ്വയം രൂപകല്പന ചെയ്ത ഇന്ത്യയുടെ ഭൂപടത്തില്‍ ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥത്തിനു വളരെ അടുത്തും, മഥുരയ്ക്കും ഥാനേശ്വരത്തിനും ഏതാണ്ടു മധ്യത്തിലുമായി 'ദൈദാല' എന്നൊരു നഗരം അടയാളപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. ക്രിസ്തുവര്‍ഷത്തിനു മുമ്പ് 1-ാം ശ.-ത്തില്‍ ജീവിച്ചിരുന്ന മൗര്യവംശജനായ ധിലു (അഥവാ ദിലു) എന്ന രാജാവില്‍ നിന്നാണ് പില്ക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി എന്ന പേര് നിഷ്പ്പന്നമായതെന്നു ഫെരിസ്താ എന്ന ചരിത്രകാരനും കണ്ണിങ്ഹാം എന്ന പുരാവസ്തു ശാസ്ത്രജ്ഞനും കരുതുന്നു. തോമരന്മാര്‍ എന്ന രജപുത്ര ഗോത്രക്കാര്‍ എ. ഡി. 736-ല്‍ ഹരിയാന പ്രദേശത്ത് 'ധില്ലിക' കേന്ദ്രമാക്കി ഭരണം നടത്തിയിരുന്നതായി പറയപ്പെടുന്നു. 'ദൈദാല' 'ധില്ലിക'യും പിന്നീട് 'ദില്ലി' (ഡല്‍ഹി)യുമായതാകാം എന്നു ചില ചരിത്രകാരന്മാര്‍ അഭ്യൂഹിക്കുന്നു. | + | ഇന്ത്യയുടെ ഈ തലസ്ഥാന നഗരം പല സാമ്രാജ്യങ്ങളുടേയും അതിപ്രാചീനമായ തലസ്ഥാന നഗരം എന്ന നിലയിലും പ്രസിദ്ധമാണ്. എ.ഡി. 1-ാം ശ.-ത്തില്‍ ടോളമി എന്ന ഭൂമിശാസ്ത്രജ്ഞന്‍ സ്വയം രൂപകല്പന ചെയ്ത ഇന്ത്യയുടെ ഭൂപടത്തില്‍ ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥത്തിനു വളരെ അടുത്തും, മഥുരയ്ക്കും ഥാനേശ്വരത്തിനും ഏതാണ്ടു മധ്യത്തിലുമായി 'ദൈദാല' എന്നൊരു നഗരം അടയാളപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. ക്രിസ്തുവര്‍ഷത്തിനു മുമ്പ് 1-ാം ശ.-ത്തില്‍ ജീവിച്ചിരുന്ന മൗര്യവംശജനായ ധിലു (അഥവാ ദിലു) എന്ന രാജാവില്‍ നിന്നാണ് പില്ക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി എന്ന പേര് നിഷ്പ്പന്നമായതെന്നു ഫെരിസ്താ |
| + | എന്ന ചരിത്രകാരനും കണ്ണിങ്ഹാം എന്ന പുരാവസ്തു ശാസ്ത്രജ്ഞനും കരുതുന്നു. തോമരന്മാര്‍ എന്ന രജപുത്ര ഗോത്രക്കാര്‍ എ. ഡി. 736-ല്‍ ഹരിയാന പ്രദേശത്ത് 'ധില്ലിക' കേന്ദ്രമാക്കി ഭരണം നടത്തിയിരുന്നതായി പറയപ്പെടുന്നു. 'ദൈദാല' 'ധില്ലിക'യും പിന്നീട് 'ദില്ലി' (ഡല്‍ഹി)യുമായതാകാം എന്നു ചില ചരിത്രകാരന്മാര്‍ അഭ്യൂഹിക്കുന്നു. | ||
[[Image:Delhi-3-Indiangate.png|200px|left|thumb|ഇന്ത്യാഗേറ്റ്]] | [[Image:Delhi-3-Indiangate.png|200px|left|thumb|ഇന്ത്യാഗേറ്റ്]] | ||
വളരെ പ്രാചീനമായ ചരിത്രമാണ് ഡല്‍ഹിക്കുള്ളത്. ആരംഭത്തില്‍ ഇത് ഏഴ് ഗ്രാമങ്ങളെ സംയോജിപ്പിച്ചുകൊണ്ട് രൂപീകരിച്ച ഒരു ചെറുസംസ്ഥാനമായിരുന്നു. ക്രമേണ സമീപപ്രദേശങ്ങളില്‍നിന്ന് പുതിയ ഗ്രാമങ്ങള്‍ കൂട്ടിച്ചേര്‍ത്ത് ഇതിന്റെ വിസ്തൃതി വിപുലീകരിച്ചു. പല ഘട്ടങ്ങളിലും മാറി മാറി അധികാരത്തിലെത്തിയ പ്രഭുക്കന്മാരോ രാജാക്കന്മാരോ ആണ് ഇത്തരം വികസനപ്രവര്‍ത്തനം നടത്തിയത്. മഹാഭാരതകാലം മുതല്‍ ദില്ലിയുടെ ഒരു ഭാഗം നഗരമായിരുന്നുവെന്നും മഹാഭാരതകാലത്ത് ഖാണ്ഡവവനം അഗ്നിക്കിരയാക്കി, വലിയൊരു ഭൂപ്രദേശമാക്കി നിര്‍മിച്ച ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം എന്ന അതിമനോഹരമായ നഗരം ഇന്നത്തെ ഡല്‍ഹിയുടെ സ്ഥാനത്തായിരുന്നു എന്നുമാണ് ചരിത്രകാരന്മാര്‍ ദീര്‍ഘകാലത്തെ ഗവേഷണഫലമായി തീരുമാനത്തിലെത്തിയിട്ടുള്ളത്. ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം എന്ന പേരില്‍ ഇന്നത്തെ ന്യൂഡല്‍ഹിയുടെ കിഴക്കുഭാഗത്ത് വളരെ വികാസം പ്രാപിച്ച ഒരു പ്രദേശം നിലവിലുണ്ട്. പാണ്ഡവന്മാരുടെ കാലത്ത് നിര്‍മിച്ചതെന്നു കരുതുന്ന വലിയൊരു കോട്ടയുടെ അവശിഷ്ടങ്ങള്‍ ഇന്നും ഡല്‍ഹിയില്‍ കാണുന്നു. പുരാനാകില (പഴയ കോട്ട) എന്ന പേരില്‍ അറിയപ്പെടുന്ന കോട്ടയാണോ ഇതെന്നു വ്യക്തമല്ല. ക്രി. മു. 1-ാം ശ. മുതല്‍ മൗര്യവംശത്തില്‍പ്പെട്ട രാജാക്കന്മാരും മഥുരയിലെ രാജാക്കന്മാരും യൗധേയന്മാരും കുശാന വംശജരും മാറിമാറി ഭരണം നടത്തിയിരുന്നതായി തെളിയിക്കുന്ന പല വിശിഷ്ട ചരിത്രരേഖകളും ലഭ്യമായിട്ടുണ്ട്. ബലുവ എന്ന സ്ഥലത്തു നിന്ന് ലഭിച്ചിട്ടുള്ള രണ്ട് ശിലാസ്തംഭങ്ങളില്‍ മൗര്യവംശ ചക്രവര്‍ത്തിയായ അശോകന്റെ ചില ഭരണകല്പനകളെപ്പറ്റി പ്രതിപാദിച്ചു കാണുന്നു. 1351 മുതല്‍ 88 വരെ ഡല്‍ഹി ഭരിച്ച ഫിറോസ് ഷാ തുഗ്ലക് ഈ ശിലാസ്തംഭങ്ങള്‍ ബലുവയില്‍നിന്ന് ഡല്‍ഹിയില്‍ കൊണ്ടുവരുകയും ഒന്ന് കോട്ല ഫിറോസ് ഷാഹിലും മറ്റൊന്ന് ഡല്‍ഹിയുടെ പര്‍വത പ്രദേശാതിര്‍ത്തിയിലും സ്ഥാപിക്കുകയും ചെയ്തു. ഡല്‍ഹിയുടെ തെക്കുഭാഗത്ത് ഖുവ്വത്തുല്‍ ഇസ്ലാം പള്ളിയുടെ അങ്കണത്തില്‍ കാണപ്പെടുന്ന അയഃസ്തംഭം ചന്ദ്രവംശത്തില്‍പ്പെട്ട ഏതോ ഒരു രാജാവ് വിഷ്ണുക്ഷേത്രത്തിനുമുമ്പില്‍ സ്ഥാപിച്ചതാകാനാണ് സാധ്യതയെന്ന് ആധുനിക ചരിത്രകാരന്മാര്‍ വ്യക്തമാക്കിയിട്ടുണ്ട്. ഈ അയഃസ്തംഭം പില്ക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി ഭരിച്ചിരുന്ന പൃഥ്വിരാജ് ചൗഹാനാണ് സ്ഥാപിച്ചതെന്നും കരുതപ്പെടുന്നു. പല രാജവംശങ്ങള്‍ മാറിമാറി ഡല്‍ഹിയുടെ ആധിപത്യം നിര്‍വഹിച്ചിരുന്ന കൂട്ടത്തില്‍ മുന്‍പന്തിയില്‍ നില്‍ക്കുന്നത് മൗര്യരാജാക്കന്മാരാണ്. സഹസ്രാബ്ദങ്ങളായി രാജധാനി പദവികൊണ്ട് അലങ്കൃതമായിത്തീരുവാന്‍ ഭാഗ്യം സിദ്ധിച്ച ഒരു മഹാനഗരമാണ് ഡല്‍ഹി. 320-ലധികം വര്‍ഷം നീണ്ടുനിന്ന സുല്‍ത്താന്‍ ഭരണകാലത്തും അതിനുമുമ്പ് 1000-ത്തോളം വര്‍ഷക്കാലം നീണ്ടുനിന്ന വിവിധ രാജവംശങ്ങളില്‍പ്പെട്ട രാജാക്കന്മാരുടെ ഭരണകാലത്തും ഡല്‍ഹിയെത്തന്നെ രാജധാനിയായി നിലനിര്‍ത്തുവാന്‍ അക്കാലത്തെ ഭരണാധികാരികള്‍ പ്രത്യേകം ശ്രദ്ധിച്ചിരുന്നതായിട്ടാണ് ഭാരതചരിത്രം വ്യക്തമാക്കുന്നത്. | വളരെ പ്രാചീനമായ ചരിത്രമാണ് ഡല്‍ഹിക്കുള്ളത്. ആരംഭത്തില്‍ ഇത് ഏഴ് ഗ്രാമങ്ങളെ സംയോജിപ്പിച്ചുകൊണ്ട് രൂപീകരിച്ച ഒരു ചെറുസംസ്ഥാനമായിരുന്നു. ക്രമേണ സമീപപ്രദേശങ്ങളില്‍നിന്ന് പുതിയ ഗ്രാമങ്ങള്‍ കൂട്ടിച്ചേര്‍ത്ത് ഇതിന്റെ വിസ്തൃതി വിപുലീകരിച്ചു. പല ഘട്ടങ്ങളിലും മാറി മാറി അധികാരത്തിലെത്തിയ പ്രഭുക്കന്മാരോ രാജാക്കന്മാരോ ആണ് ഇത്തരം വികസനപ്രവര്‍ത്തനം നടത്തിയത്. മഹാഭാരതകാലം മുതല്‍ ദില്ലിയുടെ ഒരു ഭാഗം നഗരമായിരുന്നുവെന്നും മഹാഭാരതകാലത്ത് ഖാണ്ഡവവനം അഗ്നിക്കിരയാക്കി, വലിയൊരു ഭൂപ്രദേശമാക്കി നിര്‍മിച്ച ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം എന്ന അതിമനോഹരമായ നഗരം ഇന്നത്തെ ഡല്‍ഹിയുടെ സ്ഥാനത്തായിരുന്നു എന്നുമാണ് ചരിത്രകാരന്മാര്‍ ദീര്‍ഘകാലത്തെ ഗവേഷണഫലമായി തീരുമാനത്തിലെത്തിയിട്ടുള്ളത്. ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം എന്ന പേരില്‍ ഇന്നത്തെ ന്യൂഡല്‍ഹിയുടെ കിഴക്കുഭാഗത്ത് വളരെ വികാസം പ്രാപിച്ച ഒരു പ്രദേശം നിലവിലുണ്ട്. പാണ്ഡവന്മാരുടെ കാലത്ത് നിര്‍മിച്ചതെന്നു കരുതുന്ന വലിയൊരു കോട്ടയുടെ അവശിഷ്ടങ്ങള്‍ ഇന്നും ഡല്‍ഹിയില്‍ കാണുന്നു. പുരാനാകില (പഴയ കോട്ട) എന്ന പേരില്‍ അറിയപ്പെടുന്ന കോട്ടയാണോ ഇതെന്നു വ്യക്തമല്ല. ക്രി. മു. 1-ാം ശ. മുതല്‍ മൗര്യവംശത്തില്‍പ്പെട്ട രാജാക്കന്മാരും മഥുരയിലെ രാജാക്കന്മാരും യൗധേയന്മാരും കുശാന വംശജരും മാറിമാറി ഭരണം നടത്തിയിരുന്നതായി തെളിയിക്കുന്ന പല വിശിഷ്ട ചരിത്രരേഖകളും ലഭ്യമായിട്ടുണ്ട്. ബലുവ എന്ന സ്ഥലത്തു നിന്ന് ലഭിച്ചിട്ടുള്ള രണ്ട് ശിലാസ്തംഭങ്ങളില്‍ മൗര്യവംശ ചക്രവര്‍ത്തിയായ അശോകന്റെ ചില ഭരണകല്പനകളെപ്പറ്റി പ്രതിപാദിച്ചു കാണുന്നു. 1351 മുതല്‍ 88 വരെ ഡല്‍ഹി ഭരിച്ച ഫിറോസ് ഷാ തുഗ്ലക് ഈ ശിലാസ്തംഭങ്ങള്‍ ബലുവയില്‍നിന്ന് ഡല്‍ഹിയില്‍ കൊണ്ടുവരുകയും ഒന്ന് കോട്ല ഫിറോസ് ഷാഹിലും മറ്റൊന്ന് ഡല്‍ഹിയുടെ പര്‍വത പ്രദേശാതിര്‍ത്തിയിലും സ്ഥാപിക്കുകയും ചെയ്തു. ഡല്‍ഹിയുടെ തെക്കുഭാഗത്ത് ഖുവ്വത്തുല്‍ ഇസ്ലാം പള്ളിയുടെ അങ്കണത്തില്‍ കാണപ്പെടുന്ന അയഃസ്തംഭം ചന്ദ്രവംശത്തില്‍പ്പെട്ട ഏതോ ഒരു രാജാവ് വിഷ്ണുക്ഷേത്രത്തിനുമുമ്പില്‍ സ്ഥാപിച്ചതാകാനാണ് സാധ്യതയെന്ന് ആധുനിക ചരിത്രകാരന്മാര്‍ വ്യക്തമാക്കിയിട്ടുണ്ട്. ഈ അയഃസ്തംഭം പില്ക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി ഭരിച്ചിരുന്ന പൃഥ്വിരാജ് ചൗഹാനാണ് സ്ഥാപിച്ചതെന്നും കരുതപ്പെടുന്നു. പല രാജവംശങ്ങള്‍ മാറിമാറി ഡല്‍ഹിയുടെ ആധിപത്യം നിര്‍വഹിച്ചിരുന്ന കൂട്ടത്തില്‍ മുന്‍പന്തിയില്‍ നില്‍ക്കുന്നത് മൗര്യരാജാക്കന്മാരാണ്. സഹസ്രാബ്ദങ്ങളായി രാജധാനി പദവികൊണ്ട് അലങ്കൃതമായിത്തീരുവാന്‍ ഭാഗ്യം സിദ്ധിച്ച ഒരു മഹാനഗരമാണ് ഡല്‍ഹി. 320-ലധികം വര്‍ഷം നീണ്ടുനിന്ന സുല്‍ത്താന്‍ ഭരണകാലത്തും അതിനുമുമ്പ് 1000-ത്തോളം വര്‍ഷക്കാലം നീണ്ടുനിന്ന വിവിധ രാജവംശങ്ങളില്‍പ്പെട്ട രാജാക്കന്മാരുടെ ഭരണകാലത്തും ഡല്‍ഹിയെത്തന്നെ രാജധാനിയായി നിലനിര്‍ത്തുവാന്‍ അക്കാലത്തെ ഭരണാധികാരികള്‍ പ്രത്യേകം ശ്രദ്ധിച്ചിരുന്നതായിട്ടാണ് ഭാരതചരിത്രം വ്യക്തമാക്കുന്നത്. | ||
| വരി 80: | വരി 81: | ||
ഖില്‍ജികള്‍ക്കുശേഷം തുഗ്ലക്ക് വംശം ഡല്‍ഹി ആസ്ഥാനമായി ഭരണം തുടങ്ങി. ഈ വംശത്തിലെ ഏറ്റവും ശ്രദ്ധേയനായ മുഹമ്മദ് ബിന്‍ തുഗ്ലക്ക് (ഭ. കാ. എ. ഡി. 1325-51) തലസ്ഥാനം ഡല്‍ഹിയില്‍ നിന്നും ദൗലത്താബാദിലേക്കു (ഡല്‍ഹിക്കു തെക്കുള്ള ദേവഗിരി) മാറ്റി. എന്നാല്‍ ഇത് ജനങ്ങള്‍ക്കുണ്ടാക്കിയ കൊടിയ ദുരിതങ്ങള്‍ തലസ്ഥാനം വീണ്ടും ഡല്‍ഹിയില്‍ തന്നെയാക്കാന്‍ അദ്ദേഹത്തെ പ്രേരിപ്പിച്ചു. ഇക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി സന്ദര്‍ശിക്കാനിടയായ ഇബ്നു ബത്തൂത്ത എന്ന അറബി സഞ്ചാരി ഡല്‍ഹിനഗരം മിക്കവാറും വിജനമായിരുന്നതായി രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. | ഖില്‍ജികള്‍ക്കുശേഷം തുഗ്ലക്ക് വംശം ഡല്‍ഹി ആസ്ഥാനമായി ഭരണം തുടങ്ങി. ഈ വംശത്തിലെ ഏറ്റവും ശ്രദ്ധേയനായ മുഹമ്മദ് ബിന്‍ തുഗ്ലക്ക് (ഭ. കാ. എ. ഡി. 1325-51) തലസ്ഥാനം ഡല്‍ഹിയില്‍ നിന്നും ദൗലത്താബാദിലേക്കു (ഡല്‍ഹിക്കു തെക്കുള്ള ദേവഗിരി) മാറ്റി. എന്നാല്‍ ഇത് ജനങ്ങള്‍ക്കുണ്ടാക്കിയ കൊടിയ ദുരിതങ്ങള്‍ തലസ്ഥാനം വീണ്ടും ഡല്‍ഹിയില്‍ തന്നെയാക്കാന്‍ അദ്ദേഹത്തെ പ്രേരിപ്പിച്ചു. ഇക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി സന്ദര്‍ശിക്കാനിടയായ ഇബ്നു ബത്തൂത്ത എന്ന അറബി സഞ്ചാരി ഡല്‍ഹിനഗരം മിക്കവാറും വിജനമായിരുന്നതായി രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. | ||
| + | |||
| + | തുടര്‍ന്നു ഭരണമേറ്റ ഫിറോസ് തുഗ്ലക്കിന്റെ കാലത്ത് (ഭ.കാ. എ. ഡി. 1351-88) ഡല്‍ഹിയില്‍ കടുത്ത ഭക്ഷ്യക്ഷാമമുണ്ടായി. ഇക്കാലത്താണ് ഡല്‍ഹിയുടെ പ്രാന്തപ്രദേശങ്ങളിലായി 1200 പഴത്തോട്ടങ്ങള്‍ക്കു രൂപം നല്‍കിയത്. യമുനയില്‍ നിന്ന്, ഡല്‍ഹിയുടെ മഴകുറഞ്ഞ ഉയര്‍ന്ന ഭാഗത്തോളമെത്തുന്ന ഒരു തോടുവെട്ടിയതും ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ഭരണകാലത്താണ്. തുടര്‍ന്നുണ്ടായ തിമൂറിന്റെ (തൈമൂര്‍) ആക്രമണത്തോടെ ഡല്‍ഹിയിലെ തുഗ്ലക്ക് ഭരണം അവസാനിച്ചു. | ||
| + | |||
| + | കൊള്ളയും കൊലയും നടത്തി ഇന്ത്യയെ തകര്‍ക്കുവാന്‍ തയ്യാറെടുത്തുവന്ന തിമൂര്‍ 1398 ഡി.-ല്‍ ഡല്‍ഹിയിലെത്തി. തിമൂറിനെ എതിര്‍ക്കാന്‍ മുഹമ്മദ് തുഗ്ലക്ക് (ഭ. കാ. 1395-1413) ശ്രമിച്ചെങ്കിലും ഫലിച്ചില്ല. തുടര്‍ന്ന് മുഹമ്മദ് ഗുജറാത്തിലേക്കു പലായനം ചെയ്തു. അനേകായിരം പേര് വധിക്കപ്പെട്ടു. നിരവധി പേര് പുറനാടുകളില്‍ അഭയം തേടി. അവശേഷിച്ചവര്‍ ഭക്ഷ്യക്ഷാമവും പകര്‍ച്ചവ്യാധിയും മൂലം മരിച്ചതായി ചരിത്രകാരനായ അബ്ദുല്‍ ഖാദിര്‍ ബദൗണി രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. തിമൂര്‍ മടങ്ങിയതിനുശേഷം മുഹമ്മദ് വീണ്ടും ഡല്‍ഹിയിലെത്തിയെങ്കിലും നഷ്ടപ്പെട്ട പ്രദേശങ്ങള്‍ വീണ്ടെടുക്കാന്‍ അദ്ദേഹത്തിനു കഴിഞ്ഞില്ല. 1413-ല്‍ മുഹമ്മദ് തുഗ്ലക്ക് അന്തരിച്ചു. | ||
| + | |||
| + | ഡല്‍ഹിയിലെ ചില കുലീനന്മാര്‍ ചേര്‍ന്നു ദൗലത് ഖാന്‍ എന്നൊരാളെ അധികാരത്തിലേറ്റി. എന്നാല്‍ തിമൂറിന്റെ സഹായിയും പഞ്ചാബിലെ ഗവര്‍ണറുമായിരുന്ന ഖിസാര്‍ ഖാന്‍ ദൗലത് ഖാനെ അധികാരഭ്രഷ്ടനാക്കി. ഈ സംഭവം സയ്യിദ് രാജവംശത്തിന്റെ ഭരണത്തിനു വഴിതെളിച്ചു. സയ്യിദ്-രാജാക്കന്മാരായ മുബാരക് ഷാ, മുഹമ്മദ് ഷാ, അലാവുദീന്‍ ആലം ഷാ എന്നിവരുടെ ഭരണകാലം പ്രധാന സംഭവങ്ങള്‍ക്കൊന്നും സാക്ഷ്യം വഹിച്ചില്ല. | ||
| + | |||
| + | പഞ്ചാബിലെ ഗവര്‍ണറായിരുന്ന ബാലോല്‍ ലോദി എ. ഡി. 1450-ല്‍ ഒരു പട്ടാള അട്ടിമറിയിലൂടെ ഡല്‍ഹി പിടിച്ചടക്കി. ലോദിവംശത്തിന്റെ സ്ഥാപകന്‍ ബാലോല്‍ ലോദിയായിരുന്നു. തുടര്‍ന്നു ഭരണഭാരമേറ്റ സിക്കന്ദര്‍ ലോദി, തലസ്ഥാനം ആഗ്രയിലേക്കു മാറ്റി; അവിടെ സിക്കന്ദരാബാദ് എന്ന ഒരു പുതിയ നഗരവും നിര്‍മിച്ചു. അതിനുശേഷം ഇബ്രാഹിം ലോദി രാജാവായി. ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ചില ഭരണപരിഷ്കാരങ്ങള്‍ ജനങ്ങളില്‍ പ്രതിഷേധമുയര്‍ത്തി. ഈയവസരത്തിലാണ് തിമൂറിന്റെ അനന്തരാവകാശിയായ സാഹിറുദ്ദീന്‍ മുഹമ്മദ് ബാബര്‍ ഡല്‍ഹി ആക്രമിച്ചത്. 1526-ല്‍ പാനിപ്പത്തില്‍ വച്ചുണ്ടായ യുദ്ധത്തില്‍ ഇബ്രാഹിം ലോദി പരാജിതനായി. തുടര്‍ന്ന് ഡല്‍ഹിയില്‍ മുഗള്‍വംശത്തിന്റെ ഭരണമാരംഭിച്ചു. | ||
| + | |||
| + | 1530-ല്‍ ബാബര്‍ അന്തരിച്ചതിനെ തുടര്‍ന്ന് ഹുമായൂണ്‍ സിംഹാസനസ്ഥനായി. 1540-ല്‍ അഫ്ഗാനിസ്ഥാനിലെ രാജാവായിരുന്ന ഷേര്‍ഷാ ഡല്‍ഹി ആക്രമിച്ചു. യുദ്ധത്തില്‍ പരാജിതനായ ഹുമായൂണ്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ നിന്നു പലായനം ചെയ്തു. അധികാരത്തിലേറിയ ഷേര്‍ഷാ ഭരണം കാര്യക്ഷമമാക്കാന്‍ ശ്രദ്ധിച്ചിരുന്നു. 'പുരാനാകില'യില്‍ ചില അധിക നിര്‍മാണ പ്രവര്‍ത്തനങ്ങള്‍ നടത്തി. പിന്നീട് ഭരണഭാരമേറ്റ പുത്രന്‍ ഇസ്ലാം ഷാ (സലിം ഷാ) യമുനയുടെ തീരത്ത് 'സലിംഗഢ്' എന്ന പേരിലൊരു കോട്ട നിര്‍മിച്ചു. ഡല്‍ഹിക്കുചുറ്റും ഒരു മതില്‍കൂടി കെട്ടി അതിന്റെ പ്രതിരോധം കൂടുതല്‍ ശക്തമാക്കി. തുടര്‍ന്നു ഭരണഭാരമേറ്റ മുഹമ്മദ് ആദില്‍ഷായുടെ കാലത്ത് ആഭ്യന്തരകലാപവും ഭക്ഷ്യക്ഷാമവും രൂക്ഷമായി. അവസരം പാര്‍ത്തിരുന്ന ഹുമായൂണ്‍ വീും ഡല്‍ഹിയില്‍ മുഗള്‍ഭരണം സ്ഥാപിക്കാന്‍ തീവ്രശ്രമം നടത്തുകയും അതില്‍ വിജയം വരിക്കുകയും ചെയ്തു. എന്നാല്‍ ഡല്‍ഹി ഗവര്‍ണറായിരുന്ന ടാര്‍ഡി ബെഗ്ഗി(Tardi)ന്റെ നിഷ്ക്രിയത്വം മൂലം, മുഹമ്മദ് ആദില്‍ഷായുടെ വിശ്വസ്ത ജനറലായിരുന്ന ഹെമു (ഹിമു) ഡല്‍ഹി പിടിച്ചടക്കി. താമസിയാതെ ഹുമായൂണ്‍ അന്തരിക്കുകയും ചെയ്തു. പ്രായപൂര്‍ത്തിയാകാത്ത പുത്രന്‍ അക്ബര്‍ ഡല്‍ഹിയിലെ അനിശ്ചിതത്വം മൂലം കലാനൂര്‍ എന്ന സ്ഥലത്തുവച്ച് സ്ഥാനാരോഹണം ചെയ്തു. ബാലനായ അക്ബറുടെ സംരക്ഷകനായിരുന്ന ബൈറാം ഖാന്‍ 1556 ന.-ല്‍ പാനിപ്പത്തില്‍വച്ച് ഹെമു (ഹിമു)വിനെ യുദ്ധത്തില്‍ തോല്‍പ്പിച്ചു വധിച്ചു. അക്ബര്‍ ഡല്‍ഹി കേന്ദ്രമാക്കി തന്റെ ദീര്‍ഘകാലത്തെ ഭരണത്തിനു തുടക്കമിട്ടു. | ||
| + | |||
| + | അക്ബറുടെ (ഭ. കാ. 1556-1605) ഭരണകാലത്ത് ഡല്‍ഹിക്ക് പ്രഥമ നഗരമെന്ന പദവി ഇല്ലാതായിരുന്നതായി ചരിത്രകാരനായ അബുല്‍ ഫസല്‍ രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. യുധിഷ്ഠിരന്‍ മുതല്‍ ഷേര്‍ഷാ വരെയുള്ള ഡല്‍ഹിയുടെ പൂര്‍വ ഭരണകര്‍ത്താക്കള്‍ നിര്‍മിച്ച പല നഗരങ്ങളിലൊന്നായി മാത്രമേ ഡല്‍ഹി വിശേഷിപ്പിക്കപ്പെട്ടിരുന്നുള്ളൂ. | ||
| + | |||
| + | അക്ബറിനുശേഷം പുത്രനായ ജഹാംഗീര്‍ (ഭ.കാ. 1605-27) സ്ഥാനമേറ്റു. മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യത്തിലെ പതിനഞ്ചു പ്രവിശ്യകളിലൊന്നായിരുന്നു ഇക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി. ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ഭരണകാലത്ത് പൊട്ടിപ്പുറപ്പെട്ട പ്ലേഗ് രോഗം അനേകം പേരുടെ മരണത്തിനിടയാക്കിയതായി സര്‍ തോമസ് റോ രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. | ||
| + | |||
| + | എന്നാല്‍ തുടര്‍ന്ന് 1628-ല്‍ ഭരണമേറ്റ ഷാജഹാന്റെ കാലത്ത് ഡല്‍ഹി അതിന്റെ പഴയ പ്രതാപവും പ്രാധാന്യവും വീണ്ടെടുത്തു. കൊട്ടാരമുള്‍പ്പെടെ ഒരു തലസ്ഥാനത്തിന്റെ പ്രൗഢിക്കു അവശ്യം വേണ്ടുന്ന നിര്‍മാണങ്ങളെല്ലാം ഇക്കാലത്തുണ്ടായി. പത്തു വര്‍ഷം കൊണ്ടു പണിതീര്‍ത്ത കൊട്ടാരം (ലാല്‍കില; റെഡ് ഫോര്‍ട്ട്) പൗരസ്ത്യദേശത്തെ, ഒരു പക്ഷേ ലോകത്തെതന്നെയും ഏറ്റവും മനോഹരമായ വാസ്തുശില്പമാതൃകയാണെന്നാണ് ഫെര്‍ഗൂസന്‍ വിശേഷിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നത്. ഡല്‍ഹിയിലെ പ്രശസ്തമായ ജൂമാ(ജാമാ) മസ്ജിദ് പണിയിച്ചതും ഷാജഹാന്‍ തന്നെയാണ്. ഇന്ത്യയിലെ ഏറ്റവും വലിയ മുസ്ലീം പള്ളികളിലൊന്നാണിത്. ഡല്‍ഹി തലസ്ഥാനമാക്കുന്നതിന്റെ ആഘോഷം വിപുലമായ തോതിലായിരുന്നു. മയൂരസിംഹാസനം ആഗ്രയില്‍ നിന്നും ഡല്‍ഹിയിലേക്കു കൊണ്ടുവന്നു. അന്ത്യകാലത്ത് രോഗഗ്രസ്തനായ ഷാജഹാനെ ഇളയപുത്രന്‍ ഔറംഗസീബ് അധികാരഭ്രഷ്ടനാക്കി. ഷാജഹാന്റെ ഭരണകാലത്ത് ഡല്‍ഹി ഇന്ത്യയിലെ ഏറ്റവും പ്രധാന നഗരമായി രൂപാന്തരപ്പെട്ടു. | ||
| + | |||
| + | സിംഹാസനത്തിനുവേണ്ടി ഔറംഗസീബ് നടത്തിയ ശ്രമം മൂത്ത സഹോദരനായ ദാരാ ഷിക്കോഹിന്റെ രംഗപ്രവേശത്തോടെ താല്‍ക്കാലികമായി തടസ്സപ്പെട്ടു. കുതന്ത്രങ്ങള്‍ പ്രയോഗിച്ച് ദാരായെ പരാജയപ്പെടുത്തി, മുഷിഞ്ഞ വസ്ത്രങ്ങളോടെ ഒരു പിടിയാനപ്പുറത്തു കയറ്റി ഡല്‍ഹിയിലെ തെരുവുകളില്‍ പ്രദര്‍ശനവസ്തുവാക്കി അവഹേളിച്ച് തടവിലാക്കി. സാത്വികനായ ദാരായുടെ ദയനീയസ്ഥിതിയില്‍ ആബാലവൃദ്ധം ജനങ്ങള്‍ ദുഃഖിതരായിത്തീര്‍ന്നതായി ചരിത്രകാരനായ ബെര്‍ണിയര്‍ (Bernier) രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. പ്രതികാരം ചെയ്യാനാവാത്ത തരത്തില്‍ ജനങ്ങള്‍ നിസ്സഹായരുമായിരുന്നു. എന്നാല്‍, ഔറംഗസീബിന്റെ സൃഷ്ടിയായ മാലിക് ജീവന്‍ എന്ന പുതുമാടമ്പി, പരിവാരസമേതം ഡല്‍ഹിയിലെ തെരുവുകളില്‍ പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടപ്പോള്‍ ജനങ്ങള്‍ കല്ലെറിഞ്ഞും അസഭ്യം പറഞ്ഞും ദാരായോടുള്ള തങ്ങളുടെ സഹാനുഭൂതിയും ഔറംഗസീബിന്റെ പ്രവൃത്തിയിലുള്ള വിയോജിപ്പും പ്രകടമാക്കി. ഈ സംഭവംമൂലം കുപിതനായിത്തീര്‍ന്ന ഔറംഗസീബ് ദാരയെ വധിക്കുവാന്‍ കെണിയൊരുക്കുകയും ഒട്ടും വൈകാതെ തന്നെ ദാര വധിക്കപ്പെടുകയും ചെയ്തു. ആനപ്പുറത്തു കയറ്റിയ ദാരയുടെ മൃതദേഹം ഡല്‍ഹിയിലെ തെരുവുകളില്‍ പ്രദര്‍ശിപ്പിച്ച് ഔറംഗസീബ് തന്റെ അരിശം ശമിപ്പിച്ചു. | ||
| + | |||
| + | ഇസ്ലാം മതം സ്വീകരിക്കാന്‍ വിസമ്മതിച്ച സിക്ക്ഗുരു തേജ് ബഹാദൂറിനെ 1675-ല്‍ ഡല്‍ഹിയിലെ ഒരാല്‍മരത്തിന്‍ ചുവട്ടില്‍വച്ച് ഔറംഗസീബ് ശിരച്ഛേദം ചെയ്യിച്ചു. ഔറംഗസീബിനെ തുടര്‍ന്നുവന്ന ദുര്‍ബലരായ രാജാക്കന്മാര്‍ രാഷട്രീയമായ അസ്ഥിരതകൊണ്ടും ഭരണപരമായ പിടിപ്പുകേടുകള്‍ കൊണ്ടും ഡല്‍ഹിയുടെ വികാസത്തിനുവേണ്ടി യാതൊന്നും സംഭാവന ചെയ്യുവാന്‍ പ്രാപ്തരായില്ല. 1719-ല്‍ സ്ഥാനാരോഹണം ചെയ്ത മുഹമ്മദ് ഷായുടെ കാലത്ത് ഡല്‍ഹി, പേര്‍ഷ്യന്‍ ചക്രവര്‍ത്തിയായിരുന്ന നാദിര്‍ ഷായുടെ ആക്രമണത്തിനു വിധേയമായി. കൊള്ളയും കൊലയുമായി മുന്നേറിയ നാദിര്‍ ഷായെ പിന്‍തിരിപ്പിക്കാന്‍ അവസാനം എഴുപതുകോടി രൂപ വിലമതിക്കുന്ന മോചനദ്രവ്യങ്ങള്‍ ചക്രവര്‍ത്തിയും പ്രഭുക്കന്മാരും ജനങ്ങളും ചേര്‍ന്നു കൊടുക്കേണ്ടിവന്നു. മയൂരസിംഹാസനവും കോഹിനൂര്‍ രത്നവും ചക്രവര്‍ത്തിക്കു നഷ്ടപ്പെട്ടു. മനോഹരമായ ഡല്‍ഹി നാദിര്‍ ഷായ്ക്ക് ഇഷ്ടപ്പെട്ടു. ഇത്തരമൊരു നഗരം പേര്‍ഷ്യയില്‍ നിര്‍മിക്കാന്‍ വേ ശില്പികളേയും കലാകാരന്മാരേയും കൂടി നാദിര്‍ ഷാ പേര്‍ഷ്യയിലേക്കു കൊണ്ടുപോയി. | ||
| + | |||
| + | തുടര്‍ന്നു ഡല്‍ഹിയില്‍ അരാജകാവസ്ഥയുടെ കാലമായിരുന്നു. അധികാര വടംവലി മാത്രമല്ല, മഹാരാഷ്ട്രര്‍, അഹമ്മദ് ഷാ അബ്ദാലി എന്നിവരുടെ ആക്രമണങ്ങളും മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യത്തിന്റെ ശക്തിക്ഷയത്തിനു കാരണമായി. അബ്ദാലി പണവും സ്വര്‍ണവും യഥേഷ്ടം കൊള്ളചെയ്തു. തന്റെ പ്രതിപുരുഷനെ ഡല്‍ഹിയില്‍ ഭരണമേല്‍പ്പിച്ചശേഷം അബ്ദാലി മടങ്ങിപ്പോയി. തുടര്‍ന്ന്, ഡല്‍ഹിയുടെ ആധിപത്യത്തിനുവേണ്ടി മഹാരാഷ്ട്രരും റോഹിലരും അബ്ദാലിയും തമ്മില്‍ സംഘട്ടനത്തിലായി. 1761-ല്‍ പാനിപ്പത്തില്‍വച്ചു നടന്ന ഒരു നിര്‍ണായകയുദ്ധത്തില്‍ അബ്ദാലി മഹാരാഷ്ട്രരെ നിശ്ശേഷം തോല്‍പ്പിച്ചു. പലായനം ചെയ്തിരുന്ന മുഗള്‍ ചക്രവര്‍ത്തി ഷാ ആലം ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയുടെ സഹായത്തോടെ വീണ്ടും അധികാരത്തില്‍വന്നു. എന്നാല്‍ റോഹിലര്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ പല ക്രൂരതകളും കാട്ടി. പണത്തിനുവേണ്ടി അവര്‍ ഷാ ആലമിനെ അധികാരഭ്രഷ്ടനാക്കുകയും കണ്ണുകുത്തിപ്പൊട്ടിക്കുകയും ചെയ്തു. തുടര്‍ന്നു ഷാ ആലം II ചക്രവര്‍ത്തിയായി. | ||
| + | |||
| + | ഇംഗ്ലീഷുകാരും ഫ്രഞ്ചുകാരും ഇന്ത്യയില്‍ വാണിജ്യബന്ധങ്ങളും രാഷ്ട്രീയ സ്വാധീനതയും ഉറപ്പിക്കാന്‍ ഇക്കാലത്തു ശ്രമിച്ചിരുന്നു. പ്രാരംഭത്തില്‍ ഫ്രഞ്ചുകാരുമായി ബന്ധപ്പെട്ടിരുന്ന ഷാ ആലം ഫ്രഞ്ച് ജനറലായിരുന്ന പെറോണിന്റേയും (Perron) ബോര്‍ക്കിന്റേയും (Bourquien) പ്രവൃത്തികളില്‍ അതൃപ്തനായി, ബ്രിട്ടിഷ് ജനറലായിരുന്ന ലേക്ക് പ്രഭുവിന്റെ സഹായം തേടി. നാമമാത്രമായിരുന്നെങ്കിലും മുഗള്‍ ചക്രവര്‍ത്തിയെന്ന അധികാരസ്ഥാനവും, ഡല്‍ഹിയും ഇംഗ്ലീഷ് ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയെ ആകര്‍ഷിച്ചിരുന്നു. ഡല്‍ഹിയില്‍ ഒരു റസിഡന്‍സി സ്ഥാപിക്കുകയും സര്‍ ഡേവിഡ് ഒക്ടര്‍ലോണിയെ (Sir David Ochterlony) പ്രഥമ ഇംഗ്ലീഷ് റസിഡന്റായി അവിടെ നിയമിക്കുകയും ചെയ്തു. ചക്രവര്‍ത്തിയെ നാമമാത്ര ഭരണത്തലവനാക്കി മാറ്റിയ കമ്പനി, നികുതി പിരിവില്‍ വരെ കൈകടത്തിയിരുന്നു. ജനങ്ങളുടെ ദുരിതങ്ങള്‍ ശ്രദ്ധിക്കുവാന്‍ ചക്രവര്‍ത്തിക്കു കഴിയുമായിരുന്നില്ല. കമ്പനിക്കു ജനങ്ങളോട് യാതൊരു ഉത്തരവാദിത്വവുമുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഇതോടെ സാധാരണ ജനങ്ങള്‍ ദുരിതത്തിലായി. | ||
| + | |||
| + | പിന്നീട് ബഹദൂര്‍ ഷാ II ചക്രവര്‍ത്തിയായി. ചക്രവര്‍ത്തിക്ക് അര്‍ഹമായ അംഗീകാരവും ആദരവും നല്‍കാന്‍ റസിഡന്റിനും കമ്പനിക്കും താത്പര്യമുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഇതില്‍ ചക്രവര്‍ത്തിക്കു നീരസമുണ്ടായി. കൊട്ടാരത്തില്‍ നിന്നു ചക്രവര്‍ത്തിയെ മറ്റൊരു സ്ഥലത്തേക്കു മാറ്റുവാനും രാജപദവികള്‍ നിഷേധിക്കുവാനുമുള്ള ഗവര്‍ണര്‍ ജനറലായ ഡല്‍ഹൗസി പ്രഭുവിന്റെ നിര്‍ദേശം കമ്പനി ഡയറക്ടര്‍മാര്‍ നിരാകരിച്ചു. ജനങ്ങളേയും ചക്രവര്‍ത്തിയേയും ഒരേസമയം ശത്രുതയിലാക്കുമായിരുന്ന ഈ നടപടി പിന്നീട് ഉപേക്ഷിക്കപ്പെട്ടു. | ||
| + | |||
| + | 1757-ലെ പ്ലാസിയുദ്ധത്തിലുണ്ടായ വിജയം ഇന്ത്യയില്‍ ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയുടെ ആധിപത്യത്തിനു വഴിയൊരുക്കി. തുടര്‍ന്ന് ഇന്ത്യയുടെ സിംഹഭാഗവും അവരുടെ രാഷ്ട്രീയാധീനതയിലായി. | ||
| + | |||
| + | 19-ാം ശ.-ത്തിന്റെ ആദ്യ വര്‍ഷങ്ങളില്‍ ഡല്‍ഹിയിലെ ജനസംഖ്യ ഒരു ലക്ഷം മാത്രമായിരുന്നെന്നു ചരിത്രകാരനായ പെര്‍സിവല്‍ സ്പിയര്‍ രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. എന്നാല്‍ 1843-ല്‍ ഡല്‍ഹി സന്ദര്‍ശിച്ച ഫൊന്‍ ഓര്‍ലിച്ച് എന്ന ജര്‍മന്‍ സഞ്ചാരി അക്കാലത്തെ ജനസംഖ്യ 2,50,000 ആയിരുന്നതായി പറയുന്നു. ഡല്‍ഹിയുടെ സമ്പന്നമായ ഒരു ചിത്രമാണ് ഓര്‍ലിച്ച് നല്‍കുന്നത്. "ജനങ്ങള്‍ കൂട്ടംകൂട്ടമായി ഒരു കടയില്‍ നിന്ന് മറ്റൊരു കടയിലേക്കു പോകുന്നു. ഇതിനിടയിലൂടെ തിക്കിഞെരുക്കി ആനയും ഒട്ടകവും അവയ്ക്കു വഴിയുണ്ടാക്കാന്‍ ശ്രമിക്കുന്നു. കച്ചവടക്കാര്‍ അവരുടെ ഉത്പന്നങ്ങളുടെ ഗുണഗണങ്ങള്‍ ഉച്ചത്തില്‍ വിളിച്ചു പറയുന്നു. ചിരിച്ച്, അംഗവിക്ഷേപങ്ങള്‍ കാട്ടി നടക്കുന്ന സുന്ദരികളായ സ്ത്രീകള്‍ ഒരുവശത്ത്, സംഗീതം മറുവശത്ത്, ചിലയിടങ്ങളില്‍ കോമാളികളുടെ തമാശകളും. കൗശലക്കാരനായ ഒരു പഴക്കച്ചവടക്കാരന്‍ ആവശ്യക്കാരെ ആകര്‍ഷിക്കാനായി സൗജന്യ ഹൂക്കാവലി സൗകര്യപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. സ്വര്‍ണം, വിലയേറിയ രത്നങ്ങള്‍, മുത്തുകള്‍ എന്നിവയിലുള്ള ആഭരണങ്ങള്‍ ദന്തോത്പന്നങ്ങളുടെ മേലുള്ള പെയിന്റിങ് എന്നിവ ഹൃദ്യമെന്നു തന്നെ പറയാം.'' | ||
| + | |||
| + | 1857-ലെ ബ്രിട്ടിഷ് വിരുദ്ധകലാപത്തിന്റെ പ്രഥമസ്ഫുലിംഗങ്ങള്‍ പുറപ്പെട്ടത് ഡല്‍ഹിക്കടുത്തുള്ള മീററ്റില്‍ നിന്നായിരുന്നു. മേയ് 10-ന് കലാപം ഡല്‍ഹിയിലേക്കു വ്യാപിച്ചു. മുഗള്‍കൊട്ടാരത്തിനു സമീപമുണ്ടായിരുന്ന ചില ഇംഗ്ലീഷുകാരായ ഉദ്യോഗസ്ഥന്മാര്‍ വധിക്കപ്പെട്ടു. അസ്വസ്ഥരായ ഇന്ത്യന്‍ പട്ടാളക്കാര്‍ കലാപനേതൃത്വം ഏറ്റെടുക്കാന്‍ ബഹാദൂര്‍ ഷായോട് ആവശ്യപ്പെട്ടു. തന്റെ പുത്രന്മാരുടേയും മറ്റു പലരുടേയും സമ്മര്‍ദത്തിനു വഴങ്ങി, കലാപകാരികളുടെ ഭാഗത്തുചേരാന്‍ ബഹാദൂര്‍ ഷാ നിര്‍ബന്ധിതനായി. അനേകം യൂറോപ്യന്മാരേയും ഇന്ത്യാക്കാരായ ക്രൈസ്തവരേയും കലാപകാരികള്‍ വധിച്ചു. ഡല്‍ഹി ബാങ്ക് കൊള്ളയടിക്കപ്പെടുകയും ഡല്‍ഹി കോളജ് അഗ്നിക്കിരയാക്കുകയും ചെയ്തു. ഡല്‍ഹി ഒരു കലാപഭൂമിയായി മാറി. പരിശീലനം ലഭിച്ചവരും അല്ലാത്തവരുമായ ഇന്ത്യന്‍ പട്ടാളക്കാര്‍ ഡല്‍ഹിയിലേക്ക് ഇരച്ചുകയറി. വേത്ര റേഷനോ ആയുധങ്ങളോ അവര്‍ക്കു സൗകര്യപ്പെടുത്തിയിരുന്നില്ല. ഖജനാവ് ശൂന്യമായിരുന്നതിനാല്‍ വേതനം നല്‍കുവാന്‍ കഴിയാതെവന്നു. പട്ടിണിയിലായ പട്ടാളക്കാര്‍ മൂന്നു ദിവസം തുടര്‍ച്ചയായി ഡല്‍ഹി കൊള്ളയടിച്ചു. | ||
| + | |||
| + | ഡല്‍ഹിയുടെ മേലുള്ള ആധിപത്യം പുനഃസ്ഥാപിക്കാന്‍ ഗവര്‍ണര്‍ ജനറലായ കാനിങ് പ്രഭുവും പഞ്ചാബിലെ ചീഫ് കമ്മീഷണറായിരുന്ന സര്‍ ജോണ്‍ ലോറന്‍സും ദൃഢനിശ്ചയം ചെയ്തു. വില്‍സണ്‍, നിക്കോള്‍സണ്‍, ബ്രിഗേഡിയര്‍ ജോണ്‍സ്, കേണല്‍ ക്യാംബ്ബെല്‍, മേജര്‍ റീഡ് എന്നിവര്‍ നടത്തിയ സമര്‍ഥമായ സൈനിക നീക്കത്തിലൂടെ ഡല്‍ഹിയുടെ മേലുള്ള കമ്പനിയുടെ സ്വാധീനം പുനഃസ്ഥാപിക്കാന്‍ അവര്‍ക്കു കഴിഞ്ഞു. | ||
| + | |||
| + | ബഹാദൂര്‍ ഷാ കമ്പനിക്കു കീഴടങ്ങി. അദ്ദേഹത്തിന്റെ പുത്രന്മാരെ വധിക്കുകയും ചക്രവര്‍ത്തിയെ പത്നിയുമൊത്ത് ബര്‍മയിലേക്കു നാടുകടത്തുകയും ചെയ്തു. | ||
| + | |||
| + | ഒരു കൂട്ടകൊലയ്ക്കുശേഷമാണ് കമ്പനി ഡല്‍ഹി പിടിച്ചടക്കിയത്. ഈ സമയം ഡല്‍ഹി മിക്കവാറും വിജനമായിരുന്നു. ജെയിംസ് ഔട്ട്റാമിനെപ്പോലുള്ള കമ്പനി സാരഥികള്‍ ഡല്‍ഹി ഇടിച്ചു നിരത്തണമെന്ന അഭിപ്രായക്കാരായിരുന്നു. എങ്കിലും ഈ നിര്‍ദേശം നിരാകരിക്കപ്പെട്ടു. പക്ഷേ പ്രധാന ബസാറുകളെല്ലാം നശിപ്പിച്ചു. നഗരത്തിനു ചുറ്റുമുണ്ടായിരുന്ന ചുവരിന്റെ പൊക്കം ഗണ്യമായി കുറച്ചു. സുപ്രധാന മസ്ജിദുകളെല്ലാം കമ്പനിപ്പട്ടാളത്തിന്റെ ഉപയോഗത്തിനായി കയ്യടക്കി. അക്കാലത്ത് എല്ലാറ്റിനും സാക്ഷിയായിരുന്ന ഉര്‍ദു കവി മിര്‍സാഗാലിബ് ഇപ്രകാരം രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. "ധനികരും ദരിദ്രരുമൊക്കെ നഗരം വിട്ടുപോയിരുന്നു. അവശേഷിച്ചവരെയെല്ലാം ബലം പ്രയോഗിച്ചു പുറത്താക്കി. പാസ്സ് കൂടാതെ ആരെയും നഗരത്തിലേക്കു കടക്കാന്‍ അനുവദിച്ചിരുന്നില്ല.'' കൊള്ളയും കൊലയും ദിവസങ്ങളോളം നീണ്ടുനിന്നു. 1400 ഡല്‍ഹി നിവാസികളെ യമുനയുടെ തീരത്തേക്ക് നയിക്കുകയും അവിടെ വച്ച് ശിരച്ഛേദം നടത്തുകയും ചെയ്തു. അപമാനഭീതിമൂലം പലരും ആത്മഹത്യ ചെയ്തു; എന്നാല്‍ അതിനുമുമ്പുതന്നെ അവര്‍ തങ്ങളുടെ സ്ത്രീകളെ വധിച്ചിരുന്നു. കോത്ത്വാലിയിലും ചാന്ദ്നിചൗക്കിലും സ്ഥാപിച്ച കഴുമരങ്ങളില്‍ ജനങ്ങളെ പരസ്യമായി കഴുവേറ്റി. ആറായിരം പേരെങ്കിലും വധിക്കപ്പെട്ടിരിക്കാമെന്നാണ് മിര്‍സാ ഗാലിബ് പറയുന്നത്. ഗാലിബ് രേഖപ്പെടുത്തുന്നു: "ഇവിടെ നിയമവാഴ്ചയോ വ്യവസ്ഥാപിത രീതികളോ ഒന്നുമുണ്ടായിരുന്നില്ല. നരവേട്ടയായിരുന്നു നടമാടിയിരുന്നത്.'' ഭരണാധികാരികളുടെ മസ്തിഷ്കത്തില്‍ അപ്പപ്പോള്‍ തോന്നിയിരുന്നതൊക്കെ നടപ്പാക്കുവാന്‍ മടിച്ചില്ല. കൊട്ടാരംസ്വത്തുവരെ കൊള്ളയടിച്ചു വീതിച്ചെടുത്തു. ഡല്‍ഹിയുടെ മൊത്തം ജനസംഖ്യ നാലിലൊന്നായി കുറഞ്ഞു. എങ്കിലും പിന്നീട് പലായനം ചെയ്തവര്‍ പിഴയൊടുക്കിയശേഷം മടങ്ങിവരാന്‍ അനുവദിക്കപ്പെട്ടു. 1857-ലെ കലാപം ഇന്ത്യയിലെ കമ്പനി ഭരണത്തിന് അറുതിവരുത്തി; തുടര്‍ന്ന് ഭരണം ബ്രിട്ടിഷ് രാജ്ഞി ഏറ്റെടുക്കുകയുായി. | ||
| + | |||
| + | 1857-നുശേഷം ഡല്‍ഹി വഹാബി പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ഒരു ശക്തികേന്ദ്രമായി മാറി. ബ്രിട്ടിഷുകാരെ തുരത്തി ഇസ്ലാമികഭരണം പുനഃസ്ഥാപിക്കുകയായിരുന്നു ഈ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ലക്ഷ്യം. | ||
| + | |||
| + | രാഷ്ട്രീയമായ പ്രചാരം ഡല്‍ഹിയെ ക്ഷീണിപ്പിച്ചെങ്കിലും ഒരു സാംസ്കാരിക കേന്ദ്രമെന്ന നിലയില്‍ അതിന്റെ പ്രശസ്തിയും പ്രയാണവും തുടര്‍ന്നു. കല്‍ക്കത്ത(കൊല്‍ക്കത്ത)യില്‍ നിന്നു ഭരണത്തിന്റെ സിരാകേന്ദ്രം ഡല്‍ഹിയിലേക്കു മാറ്റാന്‍ ഈ ഘട്ടത്തില്‍ ബ്രിട്ടിഷുകാര്‍ക്കുദ്ദേശ്യമുണ്ടായിരുന്നില്ല. എന്നാല്‍ ഡല്‍ഹിയുടെ പ്രാധാന്യം അവര്‍ വിസ്മരിച്ചതുമില്ല. അവര്‍ നടത്തിയ മൂന്നു ഡര്‍ബാറുകളും ഡല്‍ഹിയില്‍ വച്ചായിരുന്നു. 1877-ല്‍ വിക്ടോറിയാ രാജ്ഞി കൈസര്‍-ഇ-ഹിന്ദ് (ഇന്ത്യയിലെ ചക്രവര്‍ത്തിനി) പദവി വഹിക്കുന്നതിനോടനുബന്ധിച്ച് ലിറ്റണ്‍പ്രഭു ഡല്‍ഹിയില്‍ സംഘടിപ്പിച്ച ഡര്‍ബാര്‍ അവിസ്മരണീയമായിരുന്നു. എഡ്വേഡ് VII-ാമനെ ഇന്ത്യാ ചക്രവര്‍ത്തിയായി പ്രഖ്യാപനം നടത്തുവാനായിരുന്നു രണ്ടാമത്തെ ഡര്‍ബാര്‍ 1903-ല്‍ ആഘോഷിച്ചത്. കൊല്‍ക്കത്തയില്‍ നിന്നും ബ്രിട്ടിഷ് ഇന്ത്യയുടെ തലസ്ഥാനം ഡല്‍ഹിയിലേക്കു മാറ്റുന്ന പ്രഖ്യാപനം 1911 ഡി. 12-ന് നടത്തിയപ്പോള്‍ വിക്ടോറിയാ രാജ്ഞിയും ജോര്‍ജ് V-ാമനും സന്നിഹിതരായിരുന്നു. തുടര്‍ന്ന് 557 ചതുരശ്രമൈല്‍ വരുന്ന ഡല്‍ഹി നഗരത്തെ ഒരു പ്രോവിന്‍സ് ആക്കി മാറ്റുകയും ചീഫ് കമ്മീഷണറുടെ ഭരണത്തിന് കീഴിലാക്കുകയും ചെയ്തു. കേന്ദ്ര ഗവണ്‍മെന്റിനോടു നേരിട്ടുള്ള ഉത്തരവാദിത്വമായിരുന്നു ചീഫ് കമ്മീഷണര്‍ക്കുണ്ടായിരുന്നത്. സാമ്രാജ്യത്വ തലസ്ഥാനം എന്ന നിലയില്‍ ഡല്‍ഹിക്ക് പ്രത്യേക പദവിയും പ്രാധാന്യവും കൈവന്നു. ഡല്‍ഹി വളരെ വേഗം ഒരു രാഷ്ട്രീയ സിരാകേന്ദ്രമായി മാറി. ഇന്ത്യന്‍ ഹോംറൂള്‍ ലീഗിന്റെ ഒരു ശാഖ ഡല്‍ഹിയില്‍ ആരംഭിച്ചു. 1918-ല്‍ കോണ്‍ഗ്രസ്സിന്റെ വാര്‍ഷിക സമ്മേളനം ഡല്‍ഹിയില്‍ വച്ചായിരുന്നു നടന്നത്. | ||
| + | |||
| + | ബംഗാള്‍ വിഭജനത്തെ തുടര്‍ന്നുണ്ടായ തീവ്രവാദ രാഷ്ട്രീയം ഡല്‍ഹിയിലും പ്രത്യക്ഷമായി. പല വിപ്ലവസമിതികളും ഇവിടെ പ്രവര്‍ത്തിച്ചു തുടങ്ങി. ഹാര്‍ഡിഞ്ച് പ്രഭു വൈസ്രോയ് പദവി ഏറ്റെടുക്കുന്നതിനോടനുബന്ധിച്ച് പത്നിയുമൊത്ത് ചാന്ദ്നിചൗക്കില്‍ക്കൂടി ആനപ്പുറത്ത് പ്രൗഢിയോടെ സഞ്ചരിക്കുമ്പോള്‍, തൊട്ടടുത്ത് ഒരു ബോംബുസ്ഫോടനമുണ്ടാവുകയും ഹാര്‍ഡിഞ്ച് ബോധരഹിതനാവുകയും ചെയ്തു. | ||
| + | |||
| + | ദാരുണമായ ജാലിയന്‍വാലാബാഗ് കൂട്ടക്കൊലയിലും, ഇന്ത്യയിലെ മുസ്ലീങ്ങള്‍ക്ക്, ഒന്നാം ലോകയുദ്ധാനന്തരം, തുര്‍ക്കിയിലെ പുണ്യസ്ഥലങ്ങള്‍ ഖലീഫയുടെ നിയന്ത്രണത്തിലാക്കാമെന്ന, ബ്രിട്ടിഷ് പ്രധാനമന്ത്രി ലോയ്ഡ് ജോര്‍ജ് നല്‍കിയ ഉറപ്പു പാലിക്കാതെ പോയതിലും പ്രതിഷേധിക്കാന്‍ രൂപംകൊടുത്ത നിസ്സഹകരണ പ്രസ്ഥാനത്തില്‍ ഡല്‍ഹിക്കു സുപ്രധാന പങ്കുായിരുന്നു. ഡല്‍ഹിയില്‍ ചേര്‍ന്ന പ്രഥമ ഖിലാഫത്ത് സമ്മേളനത്തില്‍ ഗാന്ധിജി പങ്കെടുത്തിരുന്നു. ഇക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി സന്ദര്‍ശിച്ച വെയില്‍സ് രാജകുമാരനെ ബഹിഷ്കരിച്ചത് വലിയ വിജയമാക്കാന്‍ സത്യാഗ്രഹികള്‍ക്കും ജനങ്ങള്‍ക്കും കഴിഞ്ഞു. | ||
| + | |||
| + | ചൗരീചൗര സംഭവത്തിനുശേഷം നിസ്സഹകരണപ്രസ്ഥാനം താത്ക്കാലികമായി നിര്‍ത്തിവച്ചതോടെ, സൗഹാര്‍ദത്തിലായിരുന്ന ഹിന്ദു-മുസ്ലീം ബന്ധത്തില്‍ വിള്ളല്‍ വീണു. രണ്ടു സമുദായങ്ങളിലേയും ഒരു ചെറുവിഭാഗം മാത്രമായിരുന്നു ഈ നില സ്വീകരിച്ചത്. രോഗാതുരനായ സ്വാമി ശ്രദ്ധാനന്ദന്റെ മുറിയില്‍, ആത്മീയ ചൈതന്യം നേടാനെന്ന വ്യാജേന പ്രവേശനം നേടിയ അബ്ദുല്‍ റഷീദ്, സ്വാമിയുടെ ഘാതകനായി മാറി. ഇത് ഡല്‍ഹിയിലെ സാമുദായികാന്തരീക്ഷത്തില്‍ കൂടുതല്‍ പ്രശ്നങ്ങള്‍ സൃഷ്ടിച്ചു. | ||
| + | |||
| + | വിവാദമുയര്‍ത്തിയ സൈമണ്‍ കമ്മിഷന്റെ സന്ദര്‍ശന കാലത്ത് ഡല്‍ഹിക്കാരനായ ഡോ. എം. എ. അന്‍സാരിയായിരുന്നു കോണ്‍ഗ്രസ്സ് പ്രസിഡന്റ്. കമ്മിഷന്റെ ബഹിഷ്കരണം ഡല്‍ഹിയില്‍ വലിയ വിജയമാക്കാന്‍ അന്‍സാരിക്കും കോണ്‍ഗ്രസ്സിനും കഴിഞ്ഞു. | ||
06:14, 12 ഡിസംബര്‍ 2008-നു നിലവിലുണ്ടായിരുന്ന രൂപം
ഉള്ളടക്കം |
ഡല്‍ഹി
Delhi
ഇന്ത്യയുടെ തലസ്ഥാനനഗരമായ ന്യൂഡല്‍ഹി ഉള്‍പ്പെടുന്ന കേന്ദ്രഭരണപ്രദേശം. 1956 ന. 1-ന് കേന്ദ്രഭരണപ്രദേശമായ ഡല്‍ഹിക്ക് 1992 ഫെ. 1-ന് ദേശീയ തലസ്ഥാന ഭരണപ്രദേശം (National Capital Territory) എന്ന പ്രത്യേക പദവി ലഭിച്ചു. വ. അക്ഷാം. 28° 30'-29° 0' -നും, കി. രേഖാ. 76° 45'-77° 30'-നും മധ്യേ വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്ന ഡല്‍ഹിക്ക് 1483 ച. കി. മീ. വിസ്തൃതിയുണ്ട്. 1912-31 വരെ ബ്രിട്ടിഷ് ഇന്ത്യയുടെ തലസ്ഥാനവും, സ്വാതന്ത്ര്യാനന്തരം ഡല്‍ഹി കേന്ദ്രഭരണ പ്രദേശത്തിന്റെ തലസ്ഥാനവുമായി മാറിയ പഴയ ഡല്‍ഹി (Old Delhi), 1931 മുതല്‍ ബ്രിട്ടിഷ് ഇന്ത്യയുടെ തലസ്ഥാനമായ പുതിയ ഡല്‍ഹി (New Delhi) എന്നിവയ്ക്കു പുറമേ ഡല്‍ഹി
ഭരണസൗകര്യാര്‍ഥം ഡല്‍ഹി കേന്ദ്രഭരണപ്രദേശത്തെ 9 ജില്ലകളായി വിഭജിച്ചിരിക്കുന്നു. 1. നോര്‍ത്ത് വെസ്റ്റ് ധവിസ്തൃതി: 440 ച. കി. മീ., ജനസംഖ്യ: 2847395 (2001)പ, 2. നോര്‍ത്ത് ഈസ്റ്റ് (60 ച. കി. മീ., 1763712), 3. ഈസ്റ്റ് (64 ച. കി. മീ., 1448770), 4. നോര്‍ത്ത് (60 ച. കി. മീ. 779788), 5. ന്യൂ ഡല്‍ഹി (35 ച. കി. മീ., 171806), 6. സെന്‍ട്രല്‍ (25 ച. കി. മീ., 644005), 7. വെസ്റ്റ് (129 ച. കി. മീ., 2119641), 8. സൗത്ത് വെസ്റ്റ് (420 ച. കി. മീ., 1749492), 9. സൗത്ത് (250 ച. കി. മീ., 2258367).
ഡല്‍ഹിയുടെ വ. ഹരിയാണയിലെ സോനിപട്ട് ജില്ലയും കി. ഉത്തര്‍പ്രദേശിലെ ഖാസിയാബാദ്, ഗൗതം ബുദ്ധനഗര്‍ ജില്ലകളും, തെ. ഹരിയാണയിലെ ഗുര്‍ഗാവോന്‍, ഫരീദാബാദ് ജില്ലകളും, പ. ഹരിയാണയിലെ ഗുര്‍ഗാവോന്‍, ഝാജര്‍ ജില്ലകളുമാണ് അതിരുകളായി വര്‍ത്തിക്കുന്നത്. ഇന്നത്തെ ഡല്‍ഹിയുടെ പല ഭാഗങ്ങളിലും പഴയ മഹാനഗരത്തിന്റേയും രാജധാനിയുടേയും അവശിഷ്ടങ്ങള്‍ കാണാവുന്നതാണ്.
ഡല്‍ഹി-കേന്ദ്രഭരണ പ്രദേശം
ഭൂപ്രകൃതിയും കാലാവസ്ഥയും
ഉത്തര-മധ്യ ഇന്ത്യയിലെ യമുനാ നദീതീരത്തിലാണ് ഡല്‍ഹി കേന്ദ്രഭരണപ്രദേശം വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്നത്. സമുദ്രനിരപ്പില്‍ നിന്ന് സു. 231-305 മീ. ഉയരത്തില്‍ സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന ഈ ഭൂപ്രദേശത്തെ ഭൂമിശാസ്ത്രപരമായി മൂന്നു വ്യത്യസ്ത മേഖലകളായി വിഭജിച്ചിരിക്കുന്നു. 1. യമുനാനദിയുടെ ജലോഢ സമതലം, 2. മലനിരകള്‍, 3. സമതലപ്രദേശം. മണല്‍ തിട്ടകള്‍ നിറഞ്ഞ യമുനയുടെ ജലോഢ സമതലപ്രദേശം മിക്കപ്പോഴും വെള്ളപ്പൊക്കത്തിന് വിധേയമാകാറുണ്ട്. ഈ പ്രദേശത്തിന്റെ ഭൂരിഭാഗവും കൃഷിക്കനുയോജ്യമല്ല. രാജസ്ഥാനിലെ ആരവല്ലി നിരകളുടെ തുടര്‍ച്ചയാണ് രണ്ടാമത്തെ മേഖലയായ മലനിരകള്‍. ഡല്‍ഹിയുടെ വ. പ., പ. ഭാഗങ്ങളെ വലയം ചെയ്ത് കാണപ്പെടുന്ന ഈ മലനിരകളുടെ നെറുകയില്‍ ഒന്നിലാണ് തുഗ്ളക്കാബാദ് കോട്ട സ്ഥിതിചെയ്യുന്നത്. ജലോഢ സമതലപ്രദേശവും മലനിരകളും ഒഴികെയുള്ള മേഖലയാണ് സമതല പ്രദേശത്തെ പ്രതിനിധാനം ചെയ്യുന്നത്. ഫലഭൂയിഷ്ഠമായ ഈ സമതലപ്രദേശത്തില്‍ കേന്ദ്രഭരണ പ്രദേശത്തിലെ രണ്ടു മഹാനഗരങ്ങളും നിരവധി ഗ്രാമങ്ങളും വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്നു. ഡല്‍ഹിയുടെ ഭൂരിഭാഗത്തെയും ജലസിക്തമാക്കുന്നതില്‍ യമുനാനദി നിര്‍ണായക പങ്കുവഹിക്കുന്നു.
ഉപോഷ്ണ മേഖലാ-മണ്‍സൂണ്‍ കാലാവസ്ഥാ വിഭാഗത്തില്‍പ്പെടുന്ന ഭൂപ്രദേശമാണ് ഡല്‍ഹി. ചൂട് വളരെ കുറഞ്ഞ വര ശൈത്യവും, ചൂടും ഈര്‍പ്പവും നിറഞ്ഞ വസന്തവും, ചൂട് വളരെ കൂടിയ വേനലും ഡല്‍ഹിയുടെ കാലാവസ്ഥാസവിശേഷതകളാകുന്നു. രാജസ്ഥാനിലെ ഥാര്‍ മരുഭൂമിയുടെ സാമീപ്യവും, സമുദ്രത്തില്‍ നിന്നുള്ള സുദീര്‍ഘമായ അകലവും ഡല്‍ഹിയുടെ കാലാവസ്ഥയില്‍ നിര്‍ണായക സ്വാധീനം ചെലുത്തുന്നുണ്ട്. ഏ.-ജൂണ്‍ കാലയളവില്‍ അനുഭവപ്പെടുന്ന ഉഷ്ണക്കാറ്റുകള്‍ക്കും ധൂളിക്കാറ്റുകള്‍ക്കുമൊപ്പം അപൂര്‍വമായി മാത്രം ലഭിക്കുന്ന ചാറ്റല്‍മഴ കടുത്ത വേനലില്‍ ചെറിയ ആശ്വാസമേകുന്നു. വേനല്‍ക്കാലത്ത്, പ്രത്യേകിച്ച് മേയ്, ജൂണ്‍ മാസങ്ങളില്‍ താപനില ചിലപ്പോള്‍ 43-45° സെ. വരെ വര്‍ധിക്കാറുണ്ട്. ജൂല. -യില്‍ ആരംഭിക്കുന്ന മഴക്കാലം താപനിലയില്‍ ചെറിയ കുറവ് വരുത്തുമെങ്കിലും സെപ്. അവസാനം വരെ അത്യുഷ്ണം തുടരുകയാണ് പതിവ്. ഒ. മുതല്‍ മാ. വരെ പൊതുവേ പ്രസന്നമായ കാലാവസ്ഥ അനുഭവപ്പെടുന്നു. നവംബറോടെ ശൈത്യകാലം ആരംഭിക്കും. ജനു.-യാകുമ്പോള്‍ താപനില 7° സെ. വരെ താഴുക പതിവാണ്. ചിലപ്പോള്‍ ഇത് 0° സെ. വരെയും എത്താറുണ്ട്. ശൈത്യത്തില്‍ രാത്രിയിലും പുലര്‍ച്ചയിലും ഡല്‍ഹിയില്‍ മൂടല്‍മഞ്ഞ് അനുഭവപ്പെടുക സാധാരണമാണ്. ശൈത്യത്തില്‍ നിന്ന് വസന്തത്തിലേക്കുള്ള കാലാവസ്ഥാ വ്യതിയാനം മന്ദഗതിയിലാണ് സംഭവിക്കുന്നത്. ഫെ. മാസത്തില്‍ വസന്തഋതുവിന്റെ വര്‍ണശോഭ പരക്കെ ദൃശ്യമാകും. ജൂല.-സെപ്. കാലയളവിലാണ് ഡല്‍ഹിയില്‍ ഏറ്റവും കൂടുതല്‍ മഴ ലഭിക്കുന്നത് (80 ശ. മാ.) ശ.ശ. വാര്‍ഷിക വര്‍ഷപാതം: 660 മി.മീ.; ശ.ശ. താപനില: ജൂണ്‍. 20° സെ.; മേ. 33.9° സെ.; ജൂല. 30° സെ.
ഡല്‍ഹി കേന്ദ്രഭരണ പ്രദേശത്ത് വിവിധ ഇനത്തില്‍പ്പെട്ട ആയിരത്തോളം പൂച്ചെടികള്‍ വളരുന്നു. മലനിരകളിലും നദീതീരത്തുമാണ് സസ്യപ്രകൃതിയില്‍ ഏറ്റവുമധികം വൈവിധ്യം പ്രതിഫലിക്കുന്നത്. മലനിരകളിലെ സസ്യസമ്പത്തില്‍ അക്കേഷ്യ, ഈന്തപ്പന, വിവിധയിനം പുല്‍ച്ചെടികള്‍ എന്നിവ ഉള്‍പ്പെടുന്നു. മഴക്കാലത്ത് മാത്രം വളര്‍ന്ന് പുഷ്പിക്കുന്ന വിവിധയിനം പുല്‍ച്ചെടികളേയും വള്ളിപ്പടര്‍പ്പുകളേയും ഇവിടെ കണ്ടെത്തിയിട്ടുണ്ട്. ഡല്‍ഹിയുടെ ചില പ്രദേശങ്ങളില്‍, പ്രത്യേകിച്ചും യമുനയുടെ തീരപ്രദേശങ്ങളില്‍ മണ്‍സൂണ്‍-ശൈത്യകാലങ്ങളില്‍ തികച്ചും വൈവിധ്യമാര്‍ന്ന സസ്യപ്രകൃതി ദൃശ്യമാണ്.
യമുനാനദീതീരത്തിന് അടുത്തുള്ള മലനിരകളില്‍ മുയല്‍, വിവിധയിനം എലികള്‍, അണ്ണാന്‍ തുടങ്ങി അനവധി മൃഗങ്ങളെ കാണാം. നഗരത്തിലെ ക്ഷേത്രപരിസരങ്ങളിലും ചരിത്രസ്മാരകങ്ങളിലും കുരങ്ങുകള്‍ സാധാരണ കാഴ്ചയാണ്. പ്രാവ്, തത്ത, കാക്ക, കുരുവി, തിത്തിരി, കാട തുടങ്ങിയവ ഇവിടത്തെ സാധാരണ പക്ഷികളാകുന്നു. ഡല്‍ഹിക്ക് സമീപമുള്ള തടാകങ്ങളില്‍ പലതും ശൈത്യകാലത്ത് ദേശാടനപ്പക്ഷികളുടെ സങ്കേതങ്ങളാകാറുണ്ട്. അറുപതില്‍പ്പരം മത്സ്യഇനങ്ങളെയും യമുനയില്‍ കണ്ടെത്തിയിട്ടുണ്ട്.
ജനങ്ങള്‍
വിവിധ ജാതിയിലും മതത്തിലുംപെട്ടവര്‍ ഇടകലര്‍ന്ന് നിവസിക്കുന്ന പ്രദേശമാണ് ഡല്‍ഹി. ജനങ്ങളില്‍ ഭൂരിഭാഗവും ഹിന്ദുക്കളാകുന്നു. (7862164 (1991)), മുസ്ലീങ്ങള്‍ (889641), സിക്കുകാര്‍ (455657), ജൈനര്‍ (941672), ക്രിസ്ത്യാനികള്‍, (83152), ബൗദ്ധര്‍ (13906) തുടങ്ങിയവരാണ് ഇതര മതസ്ഥര്‍. രാഷ്ട്ര തലസ്ഥാനമായതിനാല്‍ ഇന്ത്യയുടെ ഭാഷാപരവും സാംസ്കാരികവുമായ വൈവിധ്യം ഡല്‍ഹിയില്‍ ദര്‍ശിക്കാം. ജനങ്ങളുടെ മുഖ്യവ്യവഹാര ഭാഷ ഹിന്ദിയാണെങ്കിലും, ഇംഗ്ലീഷ്, പഞ്ചാബി, ഉറുദു, ബംഗാളി തുടങ്ങിയ ഭാഷകള്‍ ഇവിടെ വ്യാപകമായി പ്രചാരത്തിലുണ്ട്. ഒരു മഹാനഗരമായതിനാല്‍ മിക്കവാറും എല്ലാ സംസ്ഥാനങ്ങളിലെയും ഉത്സവങ്ങള്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ അരങ്ങേറുക പതിവാണ്. വിനോദസഞ്ചാര പ്രാധാന്യമുള്ള നിരവധി ആഘോഷങ്ങള്‍ക്കും ഡല്‍ഹി വേദിയാകാറുണ്ട്.
ഇന്ത്യയുടെ പ്രധാന സാംസ്കാരിക കേന്ദ്രങ്ങളിലൊന്നാണ് ഡല്‍ഹി. ഭരണകൂടത്തിന്റെ പ്രോത്സാഹനവും സാംസ്കാരിക വൈവിധ്യവും ഡല്‍ഹിയുടെ സാംസ്കാരിക ജീവിതത്തെ അനുദിനം ശക്തിപ്പെടുത്തുന്നു. ഡല്‍ഹി കേന്ദ്രീകരിച്ച് പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്ന ദേശീയ-അന്തര്‍ദേശീയ സിനിമാവ്യവസായം, നാടകം, സംഗീതം തുടങ്ങിയ എല്ലാ കലാ-സാംസ്കാരിക മേഖലകളും ഏറെ സജീവമാണ്. കേന്ദ്രസംഗീതനാടക അക്കാദമി, ലളിതകലാ അക്കാദമി, സാഹിത്യ അക്കാദമി എന്നിവയുടെ ആസ്ഥാനവും ഡല്‍ഹിയാണ്. സന്ദര്‍ശകരെ വളരെയധികം ആകര്‍ഷിക്കുന്ന മറ്റൊരു ഘടകം ഡല്‍ഹിയിലെ വൈവിധ്യമാര്‍ന്ന ഭക്ഷണവും ഭോജനശാലകളുമാകുന്നു. ഇന്ത്യയുടെ ഏത് പ്രദേശത്തിലെയും ഭക്ഷണം ഡല്‍ഹിയില്‍ ലഭ്യമാണ്. നിരവധി മ്യൂസിയങ്ങളും ഡല്‍ഹിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നുണ്ട്.
വിദ്യാഭ്യാസം
ഇന്ത്യയിലെ പ്രധാന വിദ്യാഭ്യാസകേന്ദ്രങ്ങളില്‍ ഒന്നാണ് ഡല്‍ഹി. ദേശീയ-അന്തര്‍ദേശീയ നിലവാരമുള്ള നിരവധി ഉന്നതവിദ്യാഭ്യാസ-ഗവേഷണ സ്ഥാപനങ്ങള്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നു. ഡല്‍ഹി സര്‍വകലാശാല, ജവാഹര്‍ലാല്‍ നെഹ്റു സര്‍വകലാശാല, ജാമിയ മിലിയ ഇസ്ലാമിയ സര്‍വകലാശാല എന്നിവ ഡല്‍ഹിയില്‍ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു. ഇന്ദിരാഗാന്ധി നാഷണല്‍ ഓപ്പണ്‍ യൂണിവേഴ്സിറ്റി, ഐ. ഐ. റ്റി., ഗുരു ഗോവിന്ദ് സിങ് ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥ വിശ്വവിദ്യാലയ, ജാമിയ ഹംദര്‍ദ്, സ്കൂള്‍ ഒഫ് പ്ലാനിങ് ആന്‍ഡ് ആര്‍ക്കിടെക്ചര്‍, ശ്രീ ലാല്‍ബഹാദൂര്‍ ശാസ്ത്രി വിദ്യാപീഠം, ടി. ഇ. ആര്‍. ഐ. സ്കൂള്‍ ഒഫ് അഡ്വാന്‍സ്ഡ് സ്റ്റഡീസ് എന്നിവ ഡല്‍ഹിയിലെ ഉന്നതവിദ്യാഭ്യാസ സ്ഥാപനങ്ങളില്‍ സുപ്രധാന സ്ഥാനം അലങ്കരിക്കുന്നു. കൂടാതെ, 9 എഞ്ചിനീയറിങ്-സാങ്കേതിക കോളജുകള്‍, 9 മെഡിക്കല്‍ കോളജുകള്‍, 25 പോളിടെക്നിക്കുകള്‍ എന്നിവയും, നിരവധി സ്കൂളുകളും ഡല്‍ഹിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നുണ്ട്. ആള്‍ ഇന്ത്യാ ഇന്‍സ്റ്റിറ്റ്യൂട്ട് ഒഫ് മെഡിക്കല്‍ സയന്‍സസ് സ്ഥിതിചെയ്യുന്നതും ഡല്‍ഹിയില്‍ തന്നെ. രാജ്യത്തെ പ്രധാന ഗവേഷണസ്ഥാപനങ്ങളായ
സമ്പദ്ഘടന
ഇന്ത്യയുടെ ഭരണസിരാകേന്ദ്രമായ ഡല്‍ഹി രാജ്യത്തെ ഒരു പ്രധാന വ്യാവസായിക-വ്യാപാര കേന്ദ്രം കൂടിയാണ്. കേന്ദ്രഗവണ്‍മെന്റിന്റേയും ഡല്‍ഹി പ്രാദേശിക ഭരണകൂടത്തിന്റേയും കെട്ടിടസമുച്ചയങ്ങളാല്‍ ശ്രദ്ധേയമായ ഡല്‍ഹിയില്‍ ഭരണനിര്‍വഹണം ഉള്‍പ്പെടെയുള്ള പ്രവര്‍ത്തനങ്ങള്‍ തന്നെയാണ് ജനങ്ങളുടെ മുഖ്യതൊഴില്‍ മേഖല. ജനസംഖ്യയുടെ നല്ലൊരു ശ. മാ. സേവനമേഖലയെ ആശ്രയിച്ചു ജീവിക്കുന്നു. ഇന്ത്യന്‍ സിവില്‍ സര്‍വീസ്, കേന്ദ്രസര്‍ക്കാര്‍ സ്ഥാപനങ്ങള്‍, ഡല്‍ഹി പ്രാദേശിക ഭരണകൂടത്തിനു കീഴിലുള്ള സ്ഥാപനങ്ങള്‍ എന്നിവയാണ് സേവനമേഖലയെ മുഖ്യമായും പ്രതിനിധീകരിക്കുന്നത്. വ്യവസായത്തിനും വാണിജ്യത്തിനും യഥാക്രമം രണ്ടും മൂന്നും സ്ഥാനങ്ങളാണുള്ളത്. രാജ്യത്തെ പ്രധാന സ്റ്റോക്ക് എക്സ്ചേയ്ഞ്ചുകളില്‍ ഒന്ന് ഡല്‍ഹിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നുണ്ട്. റേസര്‍ ബ്ലേഡുകള്‍, കായികോപകരണങ്ങള്‍, ഇലക്ട്രോണിക് സാമഗ്രികള്‍, സൈക്കിള്‍, പ്ലാസ്റ്റിക്-പി. വി. സി. ഉത്പന്നങ്ങള്‍, ഔഷധങ്ങള്‍, ശീതളപാനീയങ്ങള്‍ തുടങ്ങിയവ ഡല്‍ഹിയില്‍ വ്യാവസായികാടിസ്ഥാനത്തില്‍ ഉത്പാദിപ്പിച്ചു വിപണനം ചെയ്തുവരുന്നു. പഴയ നഗരത്തിനു ചുറ്റും വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്ന ഉത്പാദനമേഖലയില്‍ ലഘുവ്യവസായങ്ങള്‍ക്കാണ് പ്രാമുഖ്യം. വ്യാവസായികാടിസ്ഥാനത്തില്‍ നിര്‍മിക്കുന്ന വസ്ത്രം, ആഹാര പദാര്‍ഥങ്ങള്‍ എന്നിവയ്ക്കു പുറമേ ആഭരണം, ദന്തശില്പം, പാദരക്ഷ, ഗാര്‍ഹികോപകരണങ്ങള്‍ തുടങ്ങിയവയുടെ നിര്‍മാണവും ഇവിടെ കുടില്‍ വ്യവസായമായി വികസിച്ചിട്ടുണ്ട്. ഇലക്ട്രോണിക് ഉത്പന്നങ്ങള്‍, രാസവസ്തുക്കള്‍, വളം എന്നിവയുടെ വ്യവസായവും ഡല്‍ഹിയില്‍ ഗണ്യമായ പുരോഗതി കൈവരിച്ചിരിക്കുന്നു. ന്യൂഡല്‍ഹിയിലെ കേന്ദ്ര കുടില്‍ വ്യവസായ എംപോറിയത്തില്‍ ഇന്ത്യയുടെ വിവിധ സംസ്ഥാനങ്ങളില്‍ നിന്നുള്ള കരകൗശല ഉത്പന്നങ്ങളുടെ പ്രദര്‍ശനവും വില്‍പ്പനയുമുണ്ട്.
തികച്ചും അപ്രധാനമാണ് ഡല്‍ഹിയുടെ കാര്‍ഷികമേഖല. ദ്രുതഗതിയിലുള്ള നഗരവത്ക്കരണം കൃഷിഭൂമിയുടെ ലഭ്യതയെ പരിമിതപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. 1991-ലെ കണക്കനുസരിച്ച് 76,230 ഹെ. പ്രദേശത്ത് മാത്രമേ കൃഷി ചെയ്തിരുന്നുള്ളൂ. ഭക്ഷ്യവിളകളെക്കാള്‍ പച്ചക്കറികള്‍ക്കാണ് ഇവിടെ കൂടുതല്‍ പ്രാധാന്യം. കാര്‍ഷികോത്പ്പന്നങ്ങളില്‍ ഗോതമ്പ്, ബജ്റ, നെല്ല്, കരിമ്പ് എന്നിവയ്ക്ക് നിര്‍ണായക സ്ഥാനമുണ്ട്. കന്നുകാലി വളര്‍ത്തലിനും മിശ്ര വിളക്കൃഷിക്കും സമീപകാലത്ത് കൂടുതല്‍ പ്രചാരം ലഭിച്ചുവരുന്നു.
ഗതാഗതവും വാര്‍ത്താവിനിമയവും
വിപുലവും വികസിതവുമായ ഗതാഗതശൃംഖല ഡല്‍ഹിയുടെ സവിശേഷതയാണ്. രാജ്യത്തിന്റെ നാനാഭാഗങ്ങളില്‍ നിന്നുമുള്ള റോഡ്, റെയില്‍, വ്യോമ ഗതാഗതപാതകള്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ സന്ധിക്കുന്നു. അഞ്ച് ദേശീയ പാതകള്‍ ഡല്‍ഹി നഗരത്തെ മുറിച്ചു കടക്കുന്നുണ്ട്. കേന്ദ്ര ഉപരിതല ഗതാഗതമന്ത്രാലയം (റോഡ്), നാഷണല്‍ ഹൈവേ അതോറിറ്റി ഒഫ് ഇന്ത്യ എന്നിവയുടെ ആസ്ഥാനങ്ങള്‍ ന്യൂഡല്‍ഹിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നു. മൂന്നു പ്രധാന റെയില്‍വേ സ്റ്റേഷനുകള്‍ ഡല്‍ഹിയിലുണ്ട്. നഗരവാസികളുടെ യാത്രാസൗകര്യാര്‍ഥം പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്ന ഇലക്ട്രിക് റിങ് റെയില്‍വേ തികച്ചും ശ്രദ്ധേയമാണ്. ഇന്ദിരാഗാന്ധി, പാലം അന്തര്‍ദേശീയ ദേശീയ വിമാനത്താവളങ്ങള്‍ക്ക് പുറമേ വ്യോമ പരിശീലനത്തിനുപയോഗിക്കുന്ന സഫ്ദര്‍ജങ് വിമാനത്താവളവും ഡല്‍ഹിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നു. ഇന്ത്യന്‍ എയര്‍ലൈന്‍സ് ഉള്‍പ്പെടെ നിരവധി വ്യോമഗതാഗത ഏജന്‍സികളുടെ ആസ്ഥാനങ്ങള്‍, എയര്‍പോര്‍ട്ട് അതോറിറ്റി ഒഫ് ഇന്ത്യ എന്നിവ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നതും ഡല്‍ഹിയിലാണ്.
ടൈംസ് ഒഫ് ഇന്ത്യ, ഹിന്ദുസ്ഥാന്‍ ടൈംസ്, ദ് ഹിന്ദു, ദ് ന്യൂ ഇന്ത്യന്‍ എക്സ്പ്രസ്, നാഷണല്‍ ഹെറാള്‍ഡ്, ഇക്കണോമിക് ടൈംസ് തുടങ്ങിയ നിരവധി പത്രങ്ങള്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ നിന്ന് പ്രസിദ്ധീകരിക്കുന്നു. ഇവയില്‍ മിക്കവയുടേയും ആസ്ഥാനവും ഡല്‍ഹി തന്നെ. രാജ്യത്തെ പ്രധാന വാര്‍ത്താ ഏജന്‍സികളായ പ്രസ് ട്രസ്റ്റ് ഒഫ് ഇന്ത്യ, യുണൈറ്റഡ് ന്യൂസ് ഒഫ് ഇന്ത്യ, പ്രസ് ഇന്‍ഫൊര്‍മേഷന്‍ ബ്യൂറോ, രജിസ്റ്റ്രാര്‍ ഒഫ് ന്യൂസ് പേപ്പര്‍ ഫോര്‍ ഇന്ത്യ, ആള്‍ ഇന്ത്യ ന്യൂസ് പേപ്പര്‍ എഡിറ്റേഴ്സ് കോണ്‍ഫെറന്‍സ് എന്നിവയ്ക്കു പുറമേ നിരവധി അന്തര്‍ദേശീയ വാര്‍ത്താ ഏജന്‍സികളും മാധ്യമ ബ്യൂറോകളും ന്യൂഡല്‍ഹിയില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നുണ്ട്. ടെലികോം റെഗുലേറ്ററി അതോറിറ്റി ഒഫ് ഇന്ത്യ, ഇന്ത്യന്‍ ടെലിഫോണ്‍ ഇന്‍ഡസ്ട്രീസ്, മഹാനഗര്‍ ടെലിഫോണ്‍ നിഗമ്, പ്രസാര്‍ഭാരതി, ആള്‍ ഇന്ത്യാ റേഡിയോ, ദൂരദര്‍ശന്‍ എന്നീ വാര്‍ത്താവിനിമയ ഏജന്‍സികളുടെ ആസ്ഥാന മന്ദിരങ്ങള്‍ സ്ഥിതിചെയ്യുന്നതും ഡല്‍ഹിയിലാണ്.
ഇന്ത്യയിലെ ഒരു പ്രധാന വിനോദസഞ്ചാര കേന്ദ്രം കൂടിയാണ് ഡല്‍ഹി. ഡല്‍ഹിയിലെ ചുവപ്പുകോട്ട, ജുമാ മസ്ജിദ്, കുത്തബ് മീനാര്‍, ഹുമയൂണ്‍ ശവകുടീരം, ലോധി ശവകുടീരം, തുഗ്ളക്കാബാദ്, സെന്‍ട്രല്‍ സെക്രട്ടറിയേറ്റ്, രാഷ്ട്രപതിഭവന്‍, ജന്തര്‍മന്തര്‍, ഇന്ത്യാഗേറ്റ്, ബിര്‍ളാ മന്ദിരം, ബഹായി ആരാധനാലയം, രാജ്ഘട്ട്, ചാന്ദിനിചൌക്ക് എന്നിവ സന്ദര്‍ശിക്കാന്‍ പ്രതിദിനം രാജ്യത്തിനകത്തും പുറത്തുമുള്ള നിരവധി വിനോദസഞ്ചാരികള്‍ എത്തുന്നു. ഒ.-മാ. കാലയളവിലാണ് ഡല്‍ഹിയില്‍ വിനോദസഞ്ചാരികളുടെ തിരക്ക് വളരെ കൂടുതല്‍ അനുഭവപ്പെടുന്നത്.
പഴയനഗരമെന്നും പുതിയ നഗരമെന്നും വേര്‍തിരിക്കാവുന്ന രു വ്യത്യസ്ത ഭാഗങ്ങള്‍ ഡല്‍ഹിക്കുണ്ട്. അത്യാധുനിക മാതൃകയില്‍ നിര്‍മിച്ച പുതിയ നഗരത്തിന് 17-ാം ശ. -ത്തില്‍ നിര്‍മിച്ച പഴയ നഗരത്തെക്കാള്‍ നിരവധി പ്രത്യേകതകള്‍ ദര്‍ശിക്കാം. മുമ്പ് രണ്ട് നഗരങ്ങളെയും തമ്മില്‍ വേര്‍തിരിച്ചിരുന്ന ഒരു തുറസ്സായ പ്രദേശം സ്വാതന്ത്ര്യാനന്തരം ഗവണ്‍മെന്റ് സ്ഥാപനങ്ങള്‍ക്കു വഴിമാറിയതോടെ നഗരങ്ങളെ തമ്മില്‍ വേര്‍തിരിക്കുന്ന അതിര്‍വരമ്പുകള്‍ അപ്രത്യക്ഷമായെങ്കിലും ഇവ തമ്മിലുള്ള വ്യത്യാസം പ്രത്യക്ഷത്തില്‍ തന്നെ കാണാന്‍ കഴിയും. പഴയ നഗരത്തിലെ തെരുവുകള്‍ അധികവും ഇടുങ്ങിയതും വളഞ്ഞു തിരിഞ്ഞതുമാകുമ്പോള്‍, വിശാലവും തണല്‍മരങ്ങള്‍ നിഴല്‍ വിരിക്കുന്നതുമാണ് പുതിയ നഗരത്തിലെ തെരുവുകള്‍. പുതിയ നഗരത്തില്‍ എവിടെയും സര്‍ക്കാര്‍ സ്ഥാപനങ്ങളും, വ്യാപാരകേന്ദ്രങ്ങളും കാണാം. എന്നാല്‍, തിരക്കേറിയ ബസാറുകള്‍, ആരാധനാലയങ്ങള്‍, ചേരികള്‍ എന്നിവ പഴയ നഗരത്തിലെ ജനജീവിതത്തെ ദുസ്സഹമാക്കുന്നു.
പഴയ ഡല്‍ഹി നഗരം
യമുനാനദീതീരത്തായി വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്ന പഴയ നഗരത്തിന് സു. 932 ച. കി. മീ. വിസ്തൃതിയുണ്ട്. 1638-ല്‍ മുഗള്‍ചക്രവര്‍ത്തിയായ ഷാജഹാന്‍നിര്‍മിച്ച ഷാജഹാനാബാദ് നഗരമാണ് പില്ക്കാലത്ത് പഴയ ഡല്‍ഹി എന്ന പേരില്‍ അറിയപ്പെട്ടത്. പഴയ നഗരത്തിന് തെക്കാണ് തലസ്ഥാന നഗരമായ ന്യൂ ഡല്‍ഹി അഥവാ പുതിയ ഡല്‍ഹി നഗരം സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നത്. 1638-ല്‍ നിര്‍മിച്ചതും, സു. 9 മീ. ഉയരമുള്ളതുമായ ഒരു മതിലാണ് നഗരാതിര്‍ത്തി നിര്‍ണയിക്കുന്നത്. തെ. ഡല്‍ഹി ഗേറ്റ്, കി. അജ്മീരീ ഗേറ്റ്, വ. കാശ്മീര്‍ ഗേറ്റ് എന്നിവ ഉള്‍പ്പെടെ ഏഴ് പ്രവേശനകവാടങ്ങള്‍ ഈ നഗരത്തിനുണ്ട്. ഇടുങ്ങിയതും വളഞ്ഞുപുളഞ്ഞതുമായ തെരുവുകളാണ് നഗരത്തിന്റെ മറ്റൊരു പ്രത്യേകത. ജനസാന്ദ്രതയില്‍ മുന്നില്‍ നില്‍ക്കുന്ന ഈ പ്രദേശത്ത് നിരവധി വ്യവസായ സ്ഥാപനങ്ങളും പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നുണ്ട്.
മുഗള്‍ രാജകുമാരിയായ ജഹാനാരയുടെ നിര്‍ദേശപ്രകാരം 1650-ല്‍ നിര്‍മിച്ച ചാന്ദ്നിചൗക് (ചന്ദ്രികാവീഥി) ആണ് ഈ നഗരത്തിലെ ഏറ്റവും മനോഹരമായ തെരുവ്. സു. 21 മീ. വീതിയുള്ള പ്രസ്തുത തെരുവിന്റെ ഇരുവശങ്ങളിലും നിരവധി വ്യാപാരകേന്ദ്രങ്ങളും ആരാധനാലയങ്ങളും കാണാം. ഡല്‍ഹിയിലെ പ്രസിദ്ധമായ കെട്ടിടനിര്‍മാണസാമഗ്രികളുടെ വിപണനകേന്ദ്രമായ ലാല്‍ കൂവന്‍ (Lal Kuan), പിച്ചളപാത്രവ്യാപാരശാലയായ ചൗരി ബസാര്‍, ഡല്‍ഹിയുടെ നെല്ലറ എന്നു വിശേഷിപ്പിക്കുന്ന ഖാരി ബാവ്ലി (Khari Bawli) എന്നിവ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നതും ഇവിടെയാണ്.
ഇന്ത്യയിലെ ഏറ്റവും വലിയ മുസ്ലീം പള്ളിയായ ജുമാ മസ്ജിദ്, ഷാജഹാന്‍ ചക്രവര്‍ത്തിയുടെ കൊട്ടാരത്തിനു ചുറ്റുമുള്ള ചുവപ്പുകോട്ട എന്നിവ നഗരത്തിലെ രണ്ട് പ്രധാന ആകര്‍ഷണകേന്ദ്രങ്ങളാകുന്നു. ഷാജഹാന്‍ തന്നെയാണ് ഇവ രണ്ടും നിര്‍മിച്ചത്. പുരാനാകിലാ അഥവാ പഴയകോട്ട, ഹുമായൂണിന്റെ ശവകുടീരം, സു. 72 മീ. ഉയരമുള്ള കുത്തബ് മിനാര്‍, 7 മീ.ലധികം ഉയരമുള്ള ഇരുമ്പ് സ്തംഭം, രാജ്ഘട്ട് എന്നിവയും പഴയ നഗരത്തിലെ മുഖ്യ ആകര്‍ഷണകേന്ദ്രങ്ങള്‍ തന്നെ. പഴയ നഗരത്തിന് വ. ഭാഗത്തെ പ്രാന്തപ്രദേശം സിവില്‍ ലൈന്‍സ് എന്ന പേരില്‍ അറിയപ്പെടുന്നു.
ന്യൂഡല്‍ഹി
പഴയ നഗരത്തിന് തെ. പ. ഉള്ള വിശാലമായ പ്രദേശത്താണ് ആധുനിക മാതൃകയില്‍ ന്യൂഡല്‍ഹി സ്ഥാപിച്ചിരിക്കുന്നത്. സു. 439 ച. കി. മീ. ആണ് ഇതിന്റെ വിസ്തൃതി. ബ്രിട്ടിഷ് വാസ്തുശില്പികളായ സര്‍ എഡ്വിന്‍ ലട്ട്യെന്‍സ് (Edwin Lutyens), സര്‍ ഹെര്‍ബെര്‍ട്ട് ബേക്കര്‍ എന്നിവരായിരുന്നു നഗരനിര്‍മാണത്തിന്റെ മുഖ്യശില്പികള്‍. പഴയനഗരത്തില്‍ നിന്ന് സു. 5 കി. മീ. അകലെയാണ് ന്യൂഡല്‍ഹി നഗരം വ്യാപിച്ചിരിക്കുന്നത്. 1920-നും 30-നും മധ്യേ നിര്‍മാണം പൂര്‍ത്തിയാക്കിയ ഈ നഗരം ശ്രദ്ധാപൂര്‍വമുള്ള നഗരാസൂത്രണത്തിന് ഉത്തമ മാതൃകയാണ്. വീതിയേറിയ നിരത്തുകള്‍, തുറസ്സായ പ്രദേശങ്ങള്‍, ഉദ്യാനങ്ങള്‍, സര്‍ക്കാര്‍ വക കെട്ടിടസമുച്ചയങ്ങള്‍, വസതികള്‍, ഹോട്ടലുകള്‍ തുടങ്ങിയവ നഗരത്തിന്റെ മുഖമുദ്രകളാകുന്നു. ഇന്ത്യയുടെ ഭരണനിര്‍വഹണ കാര്യാലയങ്ങളില്‍ ഭൂരിഭാഗവും കേന്ദ്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നത് ന്യൂഡല്‍ഹിയിലാണ്. ഇന്ത്യാഗേറ്റില്‍ നിന്നാരംഭിച്ച് രാഷ്ട്രപതി ഭവനില്‍ അവസാനിക്കുന്ന രാജ്പഥ് (2.4 കി. മീ.) ആണ് ന്യൂഡല്‍ഹിയുടെ മുഖ്യാകര്‍ഷണം. രാജ്പഥിന്റെ ഇരുവശങ്ങളിലുമായി സര്‍ക്കാര്‍ മന്ദിരങ്ങളും പാര്‍ലമെന്റും സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു. രാജ്പഥിന് 2.4 കി. മീ. വ. മാറി ന്യൂഡല്‍ഹിയിലെ പ്രധാന വാണിജ്യകേന്ദ്രമായ കൊണാട്ട് പ്ലേസ് (Connaught Place) സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു. നഗരത്തിന് മധ്യേ കി. പ. ദിശയില്‍ കടന്നുപോകുന്ന പാതയിലാണ് ഇവിടത്തെ മിക്ക പ്രധാന സ്ഥാപനങ്ങളും കേന്ദ്രീകരിച്ചിരിക്കുന്നത്. നാഷണല്‍ സ്റ്റേഡിയത്തില്‍ നിന്നാരംഭിക്കുന്ന ഈ പാത ചില്‍ഡ്രന്‍സ് പാര്‍ക്, രാജ്പഥിലെ യുദ്ധസ്മാരക കവാടം, സെന്‍ട്രല്‍ വിസ്റ്റാപാര്‍ക്ക് എന്നിവ കടന്ന് രാഷ്ട്രപതിഭവന്‍ വരെ എത്തുന്നു. കൊണാട്ട് പ്ലേസ് മുതല്‍ നഗരത്തിലെ പ്രധാന അധിവാസിത പ്രദേശം വരെ തെ. വ. ദിശയില്‍ കടന്നുപോകുന്ന മറ്റൊരു പ്രധാനപാതയാണ് ജന്‍പഥ്. ബ്രിട്ടിഷ് ഭരണകാലത്തു നിര്‍മിച്ച നിരവധി കെട്ടിടങ്ങള്‍ ഇവിടെ കാണാം. നഗരത്തിന്റെ തെ. ഭാഗത്ത് കൂടി കടന്നുപോകുന്ന മഥുര മാര്‍ഗിലെ വിശാലമായൊരു വ്യാവസായികകേന്ദ്രമാണ് ഓഖ്ല (Okhla). വിദേശ എംബസികള്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്ന ചാണക്യപുരി, 1982-ലെ ഏഷ്യന്‍ ഗെയിംസിനോടനുബന്ധിച്ച് നിര്‍മിച്ച സ്പോര്‍ട്സ് കോംപ്ളക്സ്, കാഴ്ചബംഗ്ളാവ് എന്നിവ ഇവിടെ സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു. കൊണാട്ട് പ്ലേസിനുസമീപം വ. മാറിയാണ് പഴയഡല്‍ഹി നഗരത്തിലെ പ്രധാന കവാടമായ ഡല്‍ഹിഗേറ്റ് സ്ഥിതിചെയ്യുന്നത്.
ന്യൂഡല്‍ഹിയിലെ ദേശീയ മ്യൂസിയം വളരെ പ്രസിദ്ധമാണ്. ഇന്ത്യാഗേറ്റ്, സെന്‍ട്രല്‍ സെക്രട്ടറിയേറ്റ്, രാഷ്ട്രപതി ഭവന്‍, പാര്‍ലമെന്റ് മന്ദിരം എന്നിവ ന്യൂഡല്‍ഹിയിലെ മുഖ്യ ആകര്‍ഷണകേന്ദ്രങ്ങളാകുന്നു. സുപ്രീം കോടതി, ഉത്തര റെയില്‍വേയുടെ ആസ്ഥാനം, ടൂറിസം മന്ത്രാലയം, ടൂറിസം ഡെവലപ്മെന്റ് കോര്‍പ്പറേഷന്‍ എന്നിവയും ന്യൂഡല്‍ഹിയില്‍ സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു.
ചരിത്രം
ഇന്ത്യയുടെ ഈ തലസ്ഥാന നഗരം പല സാമ്രാജ്യങ്ങളുടേയും അതിപ്രാചീനമായ തലസ്ഥാന നഗരം എന്ന നിലയിലും പ്രസിദ്ധമാണ്. എ.ഡി. 1-ാം ശ.-ത്തില്‍ ടോളമി എന്ന ഭൂമിശാസ്ത്രജ്ഞന്‍ സ്വയം രൂപകല്പന ചെയ്ത ഇന്ത്യയുടെ ഭൂപടത്തില്‍ ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥത്തിനു വളരെ അടുത്തും, മഥുരയ്ക്കും ഥാനേശ്വരത്തിനും ഏതാണ്ടു മധ്യത്തിലുമായി 'ദൈദാല' എന്നൊരു നഗരം അടയാളപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. ക്രിസ്തുവര്‍ഷത്തിനു മുമ്പ് 1-ാം ശ.-ത്തില്‍ ജീവിച്ചിരുന്ന മൗര്യവംശജനായ ധിലു (അഥവാ ദിലു) എന്ന രാജാവില്‍ നിന്നാണ് പില്ക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി എന്ന പേര് നിഷ്പ്പന്നമായതെന്നു ഫെരിസ്താ എന്ന ചരിത്രകാരനും കണ്ണിങ്ഹാം എന്ന പുരാവസ്തു ശാസ്ത്രജ്ഞനും കരുതുന്നു. തോമരന്മാര്‍ എന്ന രജപുത്ര ഗോത്രക്കാര്‍ എ. ഡി. 736-ല്‍ ഹരിയാന പ്രദേശത്ത് 'ധില്ലിക' കേന്ദ്രമാക്കി ഭരണം നടത്തിയിരുന്നതായി പറയപ്പെടുന്നു. 'ദൈദാല' 'ധില്ലിക'യും പിന്നീട് 'ദില്ലി' (ഡല്‍ഹി)യുമായതാകാം എന്നു ചില ചരിത്രകാരന്മാര്‍ അഭ്യൂഹിക്കുന്നു.
വളരെ പ്രാചീനമായ ചരിത്രമാണ് ഡല്‍ഹിക്കുള്ളത്. ആരംഭത്തില്‍ ഇത് ഏഴ് ഗ്രാമങ്ങളെ സംയോജിപ്പിച്ചുകൊണ്ട് രൂപീകരിച്ച ഒരു ചെറുസംസ്ഥാനമായിരുന്നു. ക്രമേണ സമീപപ്രദേശങ്ങളില്‍നിന്ന് പുതിയ ഗ്രാമങ്ങള്‍ കൂട്ടിച്ചേര്‍ത്ത് ഇതിന്റെ വിസ്തൃതി വിപുലീകരിച്ചു. പല ഘട്ടങ്ങളിലും മാറി മാറി അധികാരത്തിലെത്തിയ പ്രഭുക്കന്മാരോ രാജാക്കന്മാരോ ആണ് ഇത്തരം വികസനപ്രവര്‍ത്തനം നടത്തിയത്. മഹാഭാരതകാലം മുതല്‍ ദില്ലിയുടെ ഒരു ഭാഗം നഗരമായിരുന്നുവെന്നും മഹാഭാരതകാലത്ത് ഖാണ്ഡവവനം അഗ്നിക്കിരയാക്കി, വലിയൊരു ഭൂപ്രദേശമാക്കി നിര്‍മിച്ച ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം എന്ന അതിമനോഹരമായ നഗരം ഇന്നത്തെ ഡല്‍ഹിയുടെ സ്ഥാനത്തായിരുന്നു എന്നുമാണ് ചരിത്രകാരന്മാര്‍ ദീര്‍ഘകാലത്തെ ഗവേഷണഫലമായി തീരുമാനത്തിലെത്തിയിട്ടുള്ളത്. ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം എന്ന പേരില്‍ ഇന്നത്തെ ന്യൂഡല്‍ഹിയുടെ കിഴക്കുഭാഗത്ത് വളരെ വികാസം പ്രാപിച്ച ഒരു പ്രദേശം നിലവിലുണ്ട്. പാണ്ഡവന്മാരുടെ കാലത്ത് നിര്‍മിച്ചതെന്നു കരുതുന്ന വലിയൊരു കോട്ടയുടെ അവശിഷ്ടങ്ങള്‍ ഇന്നും ഡല്‍ഹിയില്‍ കാണുന്നു. പുരാനാകില (പഴയ കോട്ട) എന്ന പേരില്‍ അറിയപ്പെടുന്ന കോട്ടയാണോ ഇതെന്നു വ്യക്തമല്ല. ക്രി. മു. 1-ാം ശ. മുതല്‍ മൗര്യവംശത്തില്‍പ്പെട്ട രാജാക്കന്മാരും മഥുരയിലെ രാജാക്കന്മാരും യൗധേയന്മാരും കുശാന വംശജരും മാറിമാറി ഭരണം നടത്തിയിരുന്നതായി തെളിയിക്കുന്ന പല വിശിഷ്ട ചരിത്രരേഖകളും ലഭ്യമായിട്ടുണ്ട്. ബലുവ എന്ന സ്ഥലത്തു നിന്ന് ലഭിച്ചിട്ടുള്ള രണ്ട് ശിലാസ്തംഭങ്ങളില്‍ മൗര്യവംശ ചക്രവര്‍ത്തിയായ അശോകന്റെ ചില ഭരണകല്പനകളെപ്പറ്റി പ്രതിപാദിച്ചു കാണുന്നു. 1351 മുതല്‍ 88 വരെ ഡല്‍ഹി ഭരിച്ച ഫിറോസ് ഷാ തുഗ്ലക് ഈ ശിലാസ്തംഭങ്ങള്‍ ബലുവയില്‍നിന്ന് ഡല്‍ഹിയില്‍ കൊണ്ടുവരുകയും ഒന്ന് കോട്ല ഫിറോസ് ഷാഹിലും മറ്റൊന്ന് ഡല്‍ഹിയുടെ പര്‍വത പ്രദേശാതിര്‍ത്തിയിലും സ്ഥാപിക്കുകയും ചെയ്തു. ഡല്‍ഹിയുടെ തെക്കുഭാഗത്ത് ഖുവ്വത്തുല്‍ ഇസ്ലാം പള്ളിയുടെ അങ്കണത്തില്‍ കാണപ്പെടുന്ന അയഃസ്തംഭം ചന്ദ്രവംശത്തില്‍പ്പെട്ട ഏതോ ഒരു രാജാവ് വിഷ്ണുക്ഷേത്രത്തിനുമുമ്പില്‍ സ്ഥാപിച്ചതാകാനാണ് സാധ്യതയെന്ന് ആധുനിക ചരിത്രകാരന്മാര്‍ വ്യക്തമാക്കിയിട്ടുണ്ട്. ഈ അയഃസ്തംഭം പില്ക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി ഭരിച്ചിരുന്ന പൃഥ്വിരാജ് ചൗഹാനാണ് സ്ഥാപിച്ചതെന്നും കരുതപ്പെടുന്നു. പല രാജവംശങ്ങള്‍ മാറിമാറി ഡല്‍ഹിയുടെ ആധിപത്യം നിര്‍വഹിച്ചിരുന്ന കൂട്ടത്തില്‍ മുന്‍പന്തിയില്‍ നില്‍ക്കുന്നത് മൗര്യരാജാക്കന്മാരാണ്. സഹസ്രാബ്ദങ്ങളായി രാജധാനി പദവികൊണ്ട് അലങ്കൃതമായിത്തീരുവാന്‍ ഭാഗ്യം സിദ്ധിച്ച ഒരു മഹാനഗരമാണ് ഡല്‍ഹി. 320-ലധികം വര്‍ഷം നീണ്ടുനിന്ന സുല്‍ത്താന്‍ ഭരണകാലത്തും അതിനുമുമ്പ് 1000-ത്തോളം വര്‍ഷക്കാലം നീണ്ടുനിന്ന വിവിധ രാജവംശങ്ങളില്‍പ്പെട്ട രാജാക്കന്മാരുടെ ഭരണകാലത്തും ഡല്‍ഹിയെത്തന്നെ രാജധാനിയായി നിലനിര്‍ത്തുവാന്‍ അക്കാലത്തെ ഭരണാധികാരികള്‍ പ്രത്യേകം ശ്രദ്ധിച്ചിരുന്നതായിട്ടാണ് ഭാരതചരിത്രം വ്യക്തമാക്കുന്നത്.
ഡല്‍ഹിയുടെ പ്രാചീന നാമം ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥമെന്നായിരുന്നു. പ്രാരംഭത്തില്‍ ഇതൊരു ഗ്രാമമായിരുന്നു. ശക്രപ്രസ്ഥം, ശക്രപുരി, ശക്രത്തുപ്രസ്ഥം, ഖാണ്ഡവപ്രസ്ഥം, യോഗ്നിപുര എന്നിങ്ങനെ പല പേരുകളില്‍ ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം അറിയപ്പെട്ടിരുന്നു. ഈ നഗരത്തിന്റെ ഉദ്ഭവത്തേയും വളര്‍ച്ചയേയും പറ്റിയുള്ള കഥ മഹാഭാരതത്തിലെ ഒന്നാമധ്യായത്തില്‍ വിവരിക്കുന്നുണ്ട്. സ്വയംവരത്തിലൂടെ ദ്രൗപദിയെ വരിച്ചശേഷം പാണ്ഡവര്‍ മടങ്ങിയെത്തിയപ്പോള്‍ യുധിഷ്ഠിരനോട് ഇന്ദ്രവനത്തില്‍ (ഖാണ്ഡവവനത്തില്‍) ഒരു തലസ്ഥാനം നിര്‍മിക്കുവാന്‍ ധൃതരാഷ്ട്രര്‍ നിര്‍ദേശിച്ചു. തുടര്‍ന്ന് പാണ്ഡവര്‍ കാടുവെട്ടിത്തെളിച്ച് (ഈ കാട് ഖാണ്ഡവവനമായിരുന്നു എന്ന് മഹാഭാരത പരാമര്‍ശം കാണുന്നു) ഇവിടെ കൊട്ടാരവും തലസ്ഥാനവും നിര്‍മിച്ചു. കൊട്ടാരത്തിന്റെ വിസ്മയാവഹമായ ഹാളിന്റെ നിര്‍മാണം നിര്‍വഹിച്ചത് അസുരശില്പിയായ മയനായിരുന്നുവത്രേ. ഇതിന്റെ പൂര്‍ത്തിക്ക് നിരവധി മാസങ്ങള്‍ തന്നെ വേണ്ടിവന്നു. ഈ ഹാളില്‍ വച്ചാണ് സ്ഥലജലഭ്രമമുണ്ടായി ദുര്യോധനന്‍ സ്വയം വിഡ്ഢിയായത്. ആയിരം ഭടന്മാര്‍ ചേര്‍ന്ന്, തലയില്‍ ചുമന്നുനില്‍ക്കുന്ന രൂപത്തിലാണ് ഹാള്‍ നിര്‍മിച്ചിരുന്നത്. ഇവിടെ വച്ച് യുധിഷ്ഠിരന്‍ രാജസൂയയാഗം നടത്തുകയുണ്ടായി. ഡല്‍ഹിക്കു 3 കി. മീ. തെക്കുമാറി, ഹുമയൂണ്‍ നിര്‍മിച്ച 'പുരാനാകില' എന്ന കോട്ട സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന സ്ഥലമായിരിക്കണം പഴയ ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥം എന്നു വിശ്വസിക്കപ്പെടുന്നു. ചില പണ്ഡിതന്മാരുടെ അഭിപ്രായത്തില്‍, വ. മീററ്റിനും തെ. ഗദവര്‍ത്തയ്ക്കും കി. മഥുരയ്ക്കും പടി. ദ്വാരകയ്ക്കും ഇടയിലുള്ള പ്രദേശമായിരുന്നു ഡല്‍ഹി. ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥനഗരരൂപീകരണത്തോടു കൂടി പാണ്ഡവന്മാര്‍ രാജ്യം ഭരിക്കുകയും അവര്‍ക്കുശേഷം ആ വംശത്തില്‍പ്പെട്ട മുപ്പത് രാജാക്കന്മാര്‍ തുടര്‍ച്ചയായി മാറിമാറി ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥത്തെത്തന്നെ കേന്ദ്രീകരിച്ചുകൊണ്ട് ഭരണം നിര്‍വഹിക്കുകയും ചെയ്തിരുന്നു.
പാടലീപുത്രം കേന്ദ്രമാക്കി ഭരണം നടത്തിയിരുന്ന മൗര്യചക്രവര്‍ത്തിമാരുടെ കാലത്ത് ഡല്‍ഹിക്കു കാര്യമായ പ്രാമുഖ്യം ലഭിച്ചിരുന്നില്ല. മഥുരയും ഥാനേശ്വരവും തങ്ങളുടെ യാത്രാവിവരണത്തില്‍ പരാമര്‍ശിക്കുന്ന ചൈനീസ് സഞ്ചാരികളായ ഹൂയന്‍സാങും ഫാഹിയാനും ഡല്‍ഹിയെക്കുറിച്ചു പരാമര്‍ശിക്കുന്നില്ല.
പ്രതിഹാര രാജാവായിരുന്ന മഹേന്ദ്രപാലന്‍ ഒന്നാമന്‍ തന്റെ പിഹോവ ശാസനത്തില്‍ ധില്ലിക കേന്ദ്രമാക്കി തോമരന്മാര്‍ ഭരണം നടത്തിയിരുന്നതായി പറയുന്നു. ആധുനിക ഡല്‍ഹിക്കു 8 കി. മീ. തെക്കുമാറിയുള്ള സര്‍ബാന്‍ ഗ്രാമത്തില്‍ നിന്നു കണ്ടെടുത്ത എ. ഡി. 1328-ലെ ഒരു ശാസനത്തില്‍ ഡല്‍ഹിയുടെ പ്രാചീനകാലം മുതല്‍, ശാസനകാലം വരെയുള്ള ചരിത്രം ഹ്രസ്വമായി പ്രതിപാദിച്ചിരിക്കുന്നു. ഈ ശാസനം അനുസരിച്ച് ഡല്‍ഹി തോമരന്മാരുടെ സൃഷ്ടിയാണ്.
എ. ഡി. 10-ഉം 11-ഉം ശ.-ങ്ങളില്‍ തോമരന്മാര്‍ ശാകംഭരിയിലെ ചൗഹാന്മാരുമായി യുദ്ധത്തിലായിരുന്നു. തുടര്‍ന്ന് മുസ്ലീങ്ങളുടെ ആക്രമണത്തേയും നേരിടേണ്ടിവന്നു. ഈ ആക്രമണങ്ങളെ ചെറുക്കാനാകാം 11-ാം ശ.-ത്തില്‍ ഡല്‍ഹി വാണിരുന്ന തോമര്‍ രാജാവായ അനംഗപാല്‍ ലാല്‍ക്കോട്ട് ദുര്‍ഗം പണിയിച്ചത്. ചൗഹാന്‍വംശ രാജാവായിരുന്ന വിഗ്രഹരാജ IV വിശാലദേവന്‍ 12-ാം ശ.-ത്തില്‍ തോമരന്മാരെ തോല്‍പിച്ച് ചൗഹാന്‍ ഭരണത്തിനു തുടക്കമിട്ടു.
ചൗഹാന്മാരുടെ സാമ്രാജ്യം ഉത്തര്‍പ്രദേശിലെ സഹാറന്‍പൂരിലുള്ള ശിവാലിക്കുന്നുകള്‍ വരെ വ്യാപിച്ചിരുന്നു. ഈ രാജവംശത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രബലന്‍, വിഗ്രഹരാജന്റെ അനന്തിരവനായ പൃഥ്വിരാജ് III ആയിരുന്നു. ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ഭരണകാലത്ത് മുസ്ലീം ആക്രമണം ചെറുക്കാനായി ലാല്‍ക്കോട്ടിന് ഒരു പുറമതില്‍ കൂടികെട്ടി ദുര്‍ഗത്തെ കൂടുതല്‍ ശക്തമാക്കി. മുഹമ്മദ് ഗോറിയുടെ പ്രഥമ ആക്രമണത്തെ പൃഥ്വിരാജ് പിന്തിരിപ്പിച്ചെങ്കിലും പിന്നീട് ശക്തമായ തിരിച്ചുവരവു നടത്തിയ മുഹമ്മദ് പൃഥ്വിരാജിനെ കന്യാകുബ്ജരാജാവായ ജയചന്ദ്രന്റെ സഹായത്തോടുകൂടി തോല്പിക്കുകയും വധിക്കുകയും ചെയ്തു. ഡല്‍ഹി, കുത്ബുദീന്റെ കീഴിലായി. ഡല്‍ഹിയിലെ അവസാനത്തെ ഹിന്ദുരാജാവായിരുന്നു പൃഥ്വിരാജ് ചൗഹാന്‍. ഡല്‍ഹിയുടെ തന്ത്രപ്രധാനമായ നില ആദ്യമായി മനസ്സിലാക്കിയത് മുസ്ലീം ഭരണാധികാരികളായിരുന്നു. ക്രമേണ ഡല്‍ഹിയുടെ പ്രാധാന്യം അനുക്രമമായി വര്‍ധിക്കാന്‍ തുടങ്ങി. അടിമവംശത്തിന്റെ സ്ഥാപകനായ കുത്ബുദീന്‍, ഖുവ്വത്തുല്‍-ഇസ്ലാം എന്ന പള്ളി ഡല്‍ഹിയില്‍ നിര്‍മിച്ചു. പ്രസിദ്ധമായ കുത്തബ് മീനാറിന്റെ പണിയും തുടങ്ങിവച്ചത് ഇദ്ദേഹമായിരുന്നു.
കുത്ബുദീനുശേഷം അദ്ദേഹത്തിന്റെ ജാമാതാവായ ഇല്‍ത്തുത്മിഷ് (ഇല്‍ത്തമിഷ്) ഭരണഭാരമേറ്റു. തുടര്‍ന്ന്, അദ്ദേഹത്തിന്റെ പുത്രി സുല്‍ത്താന റസിയ സിംഹാസനസ്ഥയായി. ഡല്‍ഹിയില്‍ അധികാരത്തിലേറിയ ഒരേയൊരു മുസ്ലീം ഭരണാധിപയായിരുന്നു റസിയ. പിന്നീട് ബാല്‍ബന്‍ അധികാരമേറ്റു. 1920-ല്‍ അവസാനത്തെ രാജാവായിരുന്ന ഷംസുദ്ദീനെ ജലാലുദ്ദീന്‍ അധികാരഭ്രഷ്ടനാക്കി.
തുടര്‍ന്ന് ഡല്‍ഹിയില്‍ ഖില്‍ജി വംശത്തിന്റെ ഭരണമായിരുന്നു. ഈ വംശത്തിലെ ഏറ്റവും പ്രഗല്ഭന്‍ അലാവുദീനായിരുന്നു. ഡല്‍ഹി സുല്‍ത്താനത്ത് അതിന്റെ പാരമ്യതയിലെത്തിയത് ഇക്കാലത്താണ്. ഡല്‍ഹിയുടെ ചരിത്രത്തില്‍ ഇതൊരു പുതുയുഗം കുറിച്ചു. ഭരണരംഗത്തു നടപ്പാക്കിയ ചില പരിഷ്കാരങ്ങള്‍ അദ്ദേഹത്തെ പ്രത്യേകം ശ്രദ്ധേയനാക്കുന്നു. അത്യാവശ്യസാധനങ്ങളുടെ വില നിയന്ത്രിക്കുവാന്‍ അലാവുദീന്‍ സ്വീകരിച്ച നടപടികള്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ നല്ല ഫലമുണ്ടാക്കി. ഡല്‍ഹി ഇക്കാലത്ത് ഇന്ത്യയിലെ ഏറ്റവും പ്രമുഖ നഗരമായി മാറി.
ഖില്‍ജികള്‍ക്കുശേഷം തുഗ്ലക്ക് വംശം ഡല്‍ഹി ആസ്ഥാനമായി ഭരണം തുടങ്ങി. ഈ വംശത്തിലെ ഏറ്റവും ശ്രദ്ധേയനായ മുഹമ്മദ് ബിന്‍ തുഗ്ലക്ക് (ഭ. കാ. എ. ഡി. 1325-51) തലസ്ഥാനം ഡല്‍ഹിയില്‍ നിന്നും ദൗലത്താബാദിലേക്കു (ഡല്‍ഹിക്കു തെക്കുള്ള ദേവഗിരി) മാറ്റി. എന്നാല്‍ ഇത് ജനങ്ങള്‍ക്കുണ്ടാക്കിയ കൊടിയ ദുരിതങ്ങള്‍ തലസ്ഥാനം വീണ്ടും ഡല്‍ഹിയില്‍ തന്നെയാക്കാന്‍ അദ്ദേഹത്തെ പ്രേരിപ്പിച്ചു. ഇക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി സന്ദര്‍ശിക്കാനിടയായ ഇബ്നു ബത്തൂത്ത എന്ന അറബി സഞ്ചാരി ഡല്‍ഹിനഗരം മിക്കവാറും വിജനമായിരുന്നതായി രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്.
തുടര്‍ന്നു ഭരണമേറ്റ ഫിറോസ് തുഗ്ലക്കിന്റെ കാലത്ത് (ഭ.കാ. എ. ഡി. 1351-88) ഡല്‍ഹിയില്‍ കടുത്ത ഭക്ഷ്യക്ഷാമമുണ്ടായി. ഇക്കാലത്താണ് ഡല്‍ഹിയുടെ പ്രാന്തപ്രദേശങ്ങളിലായി 1200 പഴത്തോട്ടങ്ങള്‍ക്കു രൂപം നല്‍കിയത്. യമുനയില്‍ നിന്ന്, ഡല്‍ഹിയുടെ മഴകുറഞ്ഞ ഉയര്‍ന്ന ഭാഗത്തോളമെത്തുന്ന ഒരു തോടുവെട്ടിയതും ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ഭരണകാലത്താണ്. തുടര്‍ന്നുണ്ടായ തിമൂറിന്റെ (തൈമൂര്‍) ആക്രമണത്തോടെ ഡല്‍ഹിയിലെ തുഗ്ലക്ക് ഭരണം അവസാനിച്ചു.
കൊള്ളയും കൊലയും നടത്തി ഇന്ത്യയെ തകര്‍ക്കുവാന്‍ തയ്യാറെടുത്തുവന്ന തിമൂര്‍ 1398 ഡി.-ല്‍ ഡല്‍ഹിയിലെത്തി. തിമൂറിനെ എതിര്‍ക്കാന്‍ മുഹമ്മദ് തുഗ്ലക്ക് (ഭ. കാ. 1395-1413) ശ്രമിച്ചെങ്കിലും ഫലിച്ചില്ല. തുടര്‍ന്ന് മുഹമ്മദ് ഗുജറാത്തിലേക്കു പലായനം ചെയ്തു. അനേകായിരം പേര് വധിക്കപ്പെട്ടു. നിരവധി പേര് പുറനാടുകളില്‍ അഭയം തേടി. അവശേഷിച്ചവര്‍ ഭക്ഷ്യക്ഷാമവും പകര്‍ച്ചവ്യാധിയും മൂലം മരിച്ചതായി ചരിത്രകാരനായ അബ്ദുല്‍ ഖാദിര്‍ ബദൗണി രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. തിമൂര്‍ മടങ്ങിയതിനുശേഷം മുഹമ്മദ് വീണ്ടും ഡല്‍ഹിയിലെത്തിയെങ്കിലും നഷ്ടപ്പെട്ട പ്രദേശങ്ങള്‍ വീണ്ടെടുക്കാന്‍ അദ്ദേഹത്തിനു കഴിഞ്ഞില്ല. 1413-ല്‍ മുഹമ്മദ് തുഗ്ലക്ക് അന്തരിച്ചു.
ഡല്‍ഹിയിലെ ചില കുലീനന്മാര്‍ ചേര്‍ന്നു ദൗലത് ഖാന്‍ എന്നൊരാളെ അധികാരത്തിലേറ്റി. എന്നാല്‍ തിമൂറിന്റെ സഹായിയും പഞ്ചാബിലെ ഗവര്‍ണറുമായിരുന്ന ഖിസാര്‍ ഖാന്‍ ദൗലത് ഖാനെ അധികാരഭ്രഷ്ടനാക്കി. ഈ സംഭവം സയ്യിദ് രാജവംശത്തിന്റെ ഭരണത്തിനു വഴിതെളിച്ചു. സയ്യിദ്-രാജാക്കന്മാരായ മുബാരക് ഷാ, മുഹമ്മദ് ഷാ, അലാവുദീന്‍ ആലം ഷാ എന്നിവരുടെ ഭരണകാലം പ്രധാന സംഭവങ്ങള്‍ക്കൊന്നും സാക്ഷ്യം വഹിച്ചില്ല.
പഞ്ചാബിലെ ഗവര്‍ണറായിരുന്ന ബാലോല്‍ ലോദി എ. ഡി. 1450-ല്‍ ഒരു പട്ടാള അട്ടിമറിയിലൂടെ ഡല്‍ഹി പിടിച്ചടക്കി. ലോദിവംശത്തിന്റെ സ്ഥാപകന്‍ ബാലോല്‍ ലോദിയായിരുന്നു. തുടര്‍ന്നു ഭരണഭാരമേറ്റ സിക്കന്ദര്‍ ലോദി, തലസ്ഥാനം ആഗ്രയിലേക്കു മാറ്റി; അവിടെ സിക്കന്ദരാബാദ് എന്ന ഒരു പുതിയ നഗരവും നിര്‍മിച്ചു. അതിനുശേഷം ഇബ്രാഹിം ലോദി രാജാവായി. ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ചില ഭരണപരിഷ്കാരങ്ങള്‍ ജനങ്ങളില്‍ പ്രതിഷേധമുയര്‍ത്തി. ഈയവസരത്തിലാണ് തിമൂറിന്റെ അനന്തരാവകാശിയായ സാഹിറുദ്ദീന്‍ മുഹമ്മദ് ബാബര്‍ ഡല്‍ഹി ആക്രമിച്ചത്. 1526-ല്‍ പാനിപ്പത്തില്‍ വച്ചുണ്ടായ യുദ്ധത്തില്‍ ഇബ്രാഹിം ലോദി പരാജിതനായി. തുടര്‍ന്ന് ഡല്‍ഹിയില്‍ മുഗള്‍വംശത്തിന്റെ ഭരണമാരംഭിച്ചു.
1530-ല്‍ ബാബര്‍ അന്തരിച്ചതിനെ തുടര്‍ന്ന് ഹുമായൂണ്‍ സിംഹാസനസ്ഥനായി. 1540-ല്‍ അഫ്ഗാനിസ്ഥാനിലെ രാജാവായിരുന്ന ഷേര്‍ഷാ ഡല്‍ഹി ആക്രമിച്ചു. യുദ്ധത്തില്‍ പരാജിതനായ ഹുമായൂണ്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ നിന്നു പലായനം ചെയ്തു. അധികാരത്തിലേറിയ ഷേര്‍ഷാ ഭരണം കാര്യക്ഷമമാക്കാന്‍ ശ്രദ്ധിച്ചിരുന്നു. 'പുരാനാകില'യില്‍ ചില അധിക നിര്‍മാണ പ്രവര്‍ത്തനങ്ങള്‍ നടത്തി. പിന്നീട് ഭരണഭാരമേറ്റ പുത്രന്‍ ഇസ്ലാം ഷാ (സലിം ഷാ) യമുനയുടെ തീരത്ത് 'സലിംഗഢ്' എന്ന പേരിലൊരു കോട്ട നിര്‍മിച്ചു. ഡല്‍ഹിക്കുചുറ്റും ഒരു മതില്‍കൂടി കെട്ടി അതിന്റെ പ്രതിരോധം കൂടുതല്‍ ശക്തമാക്കി. തുടര്‍ന്നു ഭരണഭാരമേറ്റ മുഹമ്മദ് ആദില്‍ഷായുടെ കാലത്ത് ആഭ്യന്തരകലാപവും ഭക്ഷ്യക്ഷാമവും രൂക്ഷമായി. അവസരം പാര്‍ത്തിരുന്ന ഹുമായൂണ്‍ വീും ഡല്‍ഹിയില്‍ മുഗള്‍ഭരണം സ്ഥാപിക്കാന്‍ തീവ്രശ്രമം നടത്തുകയും അതില്‍ വിജയം വരിക്കുകയും ചെയ്തു. എന്നാല്‍ ഡല്‍ഹി ഗവര്‍ണറായിരുന്ന ടാര്‍ഡി ബെഗ്ഗി(Tardi)ന്റെ നിഷ്ക്രിയത്വം മൂലം, മുഹമ്മദ് ആദില്‍ഷായുടെ വിശ്വസ്ത ജനറലായിരുന്ന ഹെമു (ഹിമു) ഡല്‍ഹി പിടിച്ചടക്കി. താമസിയാതെ ഹുമായൂണ്‍ അന്തരിക്കുകയും ചെയ്തു. പ്രായപൂര്‍ത്തിയാകാത്ത പുത്രന്‍ അക്ബര്‍ ഡല്‍ഹിയിലെ അനിശ്ചിതത്വം മൂലം കലാനൂര്‍ എന്ന സ്ഥലത്തുവച്ച് സ്ഥാനാരോഹണം ചെയ്തു. ബാലനായ അക്ബറുടെ സംരക്ഷകനായിരുന്ന ബൈറാം ഖാന്‍ 1556 ന.-ല്‍ പാനിപ്പത്തില്‍വച്ച് ഹെമു (ഹിമു)വിനെ യുദ്ധത്തില്‍ തോല്‍പ്പിച്ചു വധിച്ചു. അക്ബര്‍ ഡല്‍ഹി കേന്ദ്രമാക്കി തന്റെ ദീര്‍ഘകാലത്തെ ഭരണത്തിനു തുടക്കമിട്ടു.
അക്ബറുടെ (ഭ. കാ. 1556-1605) ഭരണകാലത്ത് ഡല്‍ഹിക്ക് പ്രഥമ നഗരമെന്ന പദവി ഇല്ലാതായിരുന്നതായി ചരിത്രകാരനായ അബുല്‍ ഫസല്‍ രേഖപ്പെടുത്തിയിട്ടുണ്ട്. യുധിഷ്ഠിരന്‍ മുതല്‍ ഷേര്‍ഷാ വരെയുള്ള ഡല്‍ഹിയുടെ പൂര്‍വ ഭരണകര്‍ത്താക്കള്‍ നിര്‍മിച്ച പല നഗരങ്ങളിലൊന്നായി മാത്രമേ ഡല്‍ഹി വിശേഷിപ്പിക്കപ്പെട്ടിരുന്നുള്ളൂ.
അക്ബറിനുശേഷം പുത്രനായ ജഹാംഗീര്‍ (ഭ.കാ. 1605-27) സ്ഥാനമേറ്റു. മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യത്തിലെ പതിനഞ്ചു പ്രവിശ്യകളിലൊന്നായിരുന്നു ഇക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി. ഇദ്ദേഹത്തിന്റെ ഭരണകാലത്ത് പൊട്ടിപ്പുറപ്പെട്ട പ്ലേഗ് രോഗം അനേകം പേരുടെ മരണത്തിനിടയാക്കിയതായി സര്‍ തോമസ് റോ രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു.
എന്നാല്‍ തുടര്‍ന്ന് 1628-ല്‍ ഭരണമേറ്റ ഷാജഹാന്റെ കാലത്ത് ഡല്‍ഹി അതിന്റെ പഴയ പ്രതാപവും പ്രാധാന്യവും വീണ്ടെടുത്തു. കൊട്ടാരമുള്‍പ്പെടെ ഒരു തലസ്ഥാനത്തിന്റെ പ്രൗഢിക്കു അവശ്യം വേണ്ടുന്ന നിര്‍മാണങ്ങളെല്ലാം ഇക്കാലത്തുണ്ടായി. പത്തു വര്‍ഷം കൊണ്ടു പണിതീര്‍ത്ത കൊട്ടാരം (ലാല്‍കില; റെഡ് ഫോര്‍ട്ട്) പൗരസ്ത്യദേശത്തെ, ഒരു പക്ഷേ ലോകത്തെതന്നെയും ഏറ്റവും മനോഹരമായ വാസ്തുശില്പമാതൃകയാണെന്നാണ് ഫെര്‍ഗൂസന്‍ വിശേഷിപ്പിച്ചിരിക്കുന്നത്. ഡല്‍ഹിയിലെ പ്രശസ്തമായ ജൂമാ(ജാമാ) മസ്ജിദ് പണിയിച്ചതും ഷാജഹാന്‍ തന്നെയാണ്. ഇന്ത്യയിലെ ഏറ്റവും വലിയ മുസ്ലീം പള്ളികളിലൊന്നാണിത്. ഡല്‍ഹി തലസ്ഥാനമാക്കുന്നതിന്റെ ആഘോഷം വിപുലമായ തോതിലായിരുന്നു. മയൂരസിംഹാസനം ആഗ്രയില്‍ നിന്നും ഡല്‍ഹിയിലേക്കു കൊണ്ടുവന്നു. അന്ത്യകാലത്ത് രോഗഗ്രസ്തനായ ഷാജഹാനെ ഇളയപുത്രന്‍ ഔറംഗസീബ് അധികാരഭ്രഷ്ടനാക്കി. ഷാജഹാന്റെ ഭരണകാലത്ത് ഡല്‍ഹി ഇന്ത്യയിലെ ഏറ്റവും പ്രധാന നഗരമായി രൂപാന്തരപ്പെട്ടു.
സിംഹാസനത്തിനുവേണ്ടി ഔറംഗസീബ് നടത്തിയ ശ്രമം മൂത്ത സഹോദരനായ ദാരാ ഷിക്കോഹിന്റെ രംഗപ്രവേശത്തോടെ താല്‍ക്കാലികമായി തടസ്സപ്പെട്ടു. കുതന്ത്രങ്ങള്‍ പ്രയോഗിച്ച് ദാരായെ പരാജയപ്പെടുത്തി, മുഷിഞ്ഞ വസ്ത്രങ്ങളോടെ ഒരു പിടിയാനപ്പുറത്തു കയറ്റി ഡല്‍ഹിയിലെ തെരുവുകളില്‍ പ്രദര്‍ശനവസ്തുവാക്കി അവഹേളിച്ച് തടവിലാക്കി. സാത്വികനായ ദാരായുടെ ദയനീയസ്ഥിതിയില്‍ ആബാലവൃദ്ധം ജനങ്ങള്‍ ദുഃഖിതരായിത്തീര്‍ന്നതായി ചരിത്രകാരനായ ബെര്‍ണിയര്‍ (Bernier) രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. പ്രതികാരം ചെയ്യാനാവാത്ത തരത്തില്‍ ജനങ്ങള്‍ നിസ്സഹായരുമായിരുന്നു. എന്നാല്‍, ഔറംഗസീബിന്റെ സൃഷ്ടിയായ മാലിക് ജീവന്‍ എന്ന പുതുമാടമ്പി, പരിവാരസമേതം ഡല്‍ഹിയിലെ തെരുവുകളില്‍ പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടപ്പോള്‍ ജനങ്ങള്‍ കല്ലെറിഞ്ഞും അസഭ്യം പറഞ്ഞും ദാരായോടുള്ള തങ്ങളുടെ സഹാനുഭൂതിയും ഔറംഗസീബിന്റെ പ്രവൃത്തിയിലുള്ള വിയോജിപ്പും പ്രകടമാക്കി. ഈ സംഭവംമൂലം കുപിതനായിത്തീര്‍ന്ന ഔറംഗസീബ് ദാരയെ വധിക്കുവാന്‍ കെണിയൊരുക്കുകയും ഒട്ടും വൈകാതെ തന്നെ ദാര വധിക്കപ്പെടുകയും ചെയ്തു. ആനപ്പുറത്തു കയറ്റിയ ദാരയുടെ മൃതദേഹം ഡല്‍ഹിയിലെ തെരുവുകളില്‍ പ്രദര്‍ശിപ്പിച്ച് ഔറംഗസീബ് തന്റെ അരിശം ശമിപ്പിച്ചു.
ഇസ്ലാം മതം സ്വീകരിക്കാന്‍ വിസമ്മതിച്ച സിക്ക്ഗുരു തേജ് ബഹാദൂറിനെ 1675-ല്‍ ഡല്‍ഹിയിലെ ഒരാല്‍മരത്തിന്‍ ചുവട്ടില്‍വച്ച് ഔറംഗസീബ് ശിരച്ഛേദം ചെയ്യിച്ചു. ഔറംഗസീബിനെ തുടര്‍ന്നുവന്ന ദുര്‍ബലരായ രാജാക്കന്മാര്‍ രാഷട്രീയമായ അസ്ഥിരതകൊണ്ടും ഭരണപരമായ പിടിപ്പുകേടുകള്‍ കൊണ്ടും ഡല്‍ഹിയുടെ വികാസത്തിനുവേണ്ടി യാതൊന്നും സംഭാവന ചെയ്യുവാന്‍ പ്രാപ്തരായില്ല. 1719-ല്‍ സ്ഥാനാരോഹണം ചെയ്ത മുഹമ്മദ് ഷായുടെ കാലത്ത് ഡല്‍ഹി, പേര്‍ഷ്യന്‍ ചക്രവര്‍ത്തിയായിരുന്ന നാദിര്‍ ഷായുടെ ആക്രമണത്തിനു വിധേയമായി. കൊള്ളയും കൊലയുമായി മുന്നേറിയ നാദിര്‍ ഷായെ പിന്‍തിരിപ്പിക്കാന്‍ അവസാനം എഴുപതുകോടി രൂപ വിലമതിക്കുന്ന മോചനദ്രവ്യങ്ങള്‍ ചക്രവര്‍ത്തിയും പ്രഭുക്കന്മാരും ജനങ്ങളും ചേര്‍ന്നു കൊടുക്കേണ്ടിവന്നു. മയൂരസിംഹാസനവും കോഹിനൂര്‍ രത്നവും ചക്രവര്‍ത്തിക്കു നഷ്ടപ്പെട്ടു. മനോഹരമായ ഡല്‍ഹി നാദിര്‍ ഷായ്ക്ക് ഇഷ്ടപ്പെട്ടു. ഇത്തരമൊരു നഗരം പേര്‍ഷ്യയില്‍ നിര്‍മിക്കാന്‍ വേ ശില്പികളേയും കലാകാരന്മാരേയും കൂടി നാദിര്‍ ഷാ പേര്‍ഷ്യയിലേക്കു കൊണ്ടുപോയി.
തുടര്‍ന്നു ഡല്‍ഹിയില്‍ അരാജകാവസ്ഥയുടെ കാലമായിരുന്നു. അധികാര വടംവലി മാത്രമല്ല, മഹാരാഷ്ട്രര്‍, അഹമ്മദ് ഷാ അബ്ദാലി എന്നിവരുടെ ആക്രമണങ്ങളും മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യത്തിന്റെ ശക്തിക്ഷയത്തിനു കാരണമായി. അബ്ദാലി പണവും സ്വര്‍ണവും യഥേഷ്ടം കൊള്ളചെയ്തു. തന്റെ പ്രതിപുരുഷനെ ഡല്‍ഹിയില്‍ ഭരണമേല്‍പ്പിച്ചശേഷം അബ്ദാലി മടങ്ങിപ്പോയി. തുടര്‍ന്ന്, ഡല്‍ഹിയുടെ ആധിപത്യത്തിനുവേണ്ടി മഹാരാഷ്ട്രരും റോഹിലരും അബ്ദാലിയും തമ്മില്‍ സംഘട്ടനത്തിലായി. 1761-ല്‍ പാനിപ്പത്തില്‍വച്ചു നടന്ന ഒരു നിര്‍ണായകയുദ്ധത്തില്‍ അബ്ദാലി മഹാരാഷ്ട്രരെ നിശ്ശേഷം തോല്‍പ്പിച്ചു. പലായനം ചെയ്തിരുന്ന മുഗള്‍ ചക്രവര്‍ത്തി ഷാ ആലം ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയുടെ സഹായത്തോടെ വീണ്ടും അധികാരത്തില്‍വന്നു. എന്നാല്‍ റോഹിലര്‍ ഡല്‍ഹിയില്‍ പല ക്രൂരതകളും കാട്ടി. പണത്തിനുവേണ്ടി അവര്‍ ഷാ ആലമിനെ അധികാരഭ്രഷ്ടനാക്കുകയും കണ്ണുകുത്തിപ്പൊട്ടിക്കുകയും ചെയ്തു. തുടര്‍ന്നു ഷാ ആലം II ചക്രവര്‍ത്തിയായി.
ഇംഗ്ലീഷുകാരും ഫ്രഞ്ചുകാരും ഇന്ത്യയില്‍ വാണിജ്യബന്ധങ്ങളും രാഷ്ട്രീയ സ്വാധീനതയും ഉറപ്പിക്കാന്‍ ഇക്കാലത്തു ശ്രമിച്ചിരുന്നു. പ്രാരംഭത്തില്‍ ഫ്രഞ്ചുകാരുമായി ബന്ധപ്പെട്ടിരുന്ന ഷാ ആലം ഫ്രഞ്ച് ജനറലായിരുന്ന പെറോണിന്റേയും (Perron) ബോര്‍ക്കിന്റേയും (Bourquien) പ്രവൃത്തികളില്‍ അതൃപ്തനായി, ബ്രിട്ടിഷ് ജനറലായിരുന്ന ലേക്ക് പ്രഭുവിന്റെ സഹായം തേടി. നാമമാത്രമായിരുന്നെങ്കിലും മുഗള്‍ ചക്രവര്‍ത്തിയെന്ന അധികാരസ്ഥാനവും, ഡല്‍ഹിയും ഇംഗ്ലീഷ് ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയെ ആകര്‍ഷിച്ചിരുന്നു. ഡല്‍ഹിയില്‍ ഒരു റസിഡന്‍സി സ്ഥാപിക്കുകയും സര്‍ ഡേവിഡ് ഒക്ടര്‍ലോണിയെ (Sir David Ochterlony) പ്രഥമ ഇംഗ്ലീഷ് റസിഡന്റായി അവിടെ നിയമിക്കുകയും ചെയ്തു. ചക്രവര്‍ത്തിയെ നാമമാത്ര ഭരണത്തലവനാക്കി മാറ്റിയ കമ്പനി, നികുതി പിരിവില്‍ വരെ കൈകടത്തിയിരുന്നു. ജനങ്ങളുടെ ദുരിതങ്ങള്‍ ശ്രദ്ധിക്കുവാന്‍ ചക്രവര്‍ത്തിക്കു കഴിയുമായിരുന്നില്ല. കമ്പനിക്കു ജനങ്ങളോട് യാതൊരു ഉത്തരവാദിത്വവുമുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഇതോടെ സാധാരണ ജനങ്ങള്‍ ദുരിതത്തിലായി.
പിന്നീട് ബഹദൂര്‍ ഷാ II ചക്രവര്‍ത്തിയായി. ചക്രവര്‍ത്തിക്ക് അര്‍ഹമായ അംഗീകാരവും ആദരവും നല്‍കാന്‍ റസിഡന്റിനും കമ്പനിക്കും താത്പര്യമുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഇതില്‍ ചക്രവര്‍ത്തിക്കു നീരസമുണ്ടായി. കൊട്ടാരത്തില്‍ നിന്നു ചക്രവര്‍ത്തിയെ മറ്റൊരു സ്ഥലത്തേക്കു മാറ്റുവാനും രാജപദവികള്‍ നിഷേധിക്കുവാനുമുള്ള ഗവര്‍ണര്‍ ജനറലായ ഡല്‍ഹൗസി പ്രഭുവിന്റെ നിര്‍ദേശം കമ്പനി ഡയറക്ടര്‍മാര്‍ നിരാകരിച്ചു. ജനങ്ങളേയും ചക്രവര്‍ത്തിയേയും ഒരേസമയം ശത്രുതയിലാക്കുമായിരുന്ന ഈ നടപടി പിന്നീട് ഉപേക്ഷിക്കപ്പെട്ടു.
1757-ലെ പ്ലാസിയുദ്ധത്തിലുണ്ടായ വിജയം ഇന്ത്യയില്‍ ഈസ്റ്റ് ഇന്ത്യാ കമ്പനിയുടെ ആധിപത്യത്തിനു വഴിയൊരുക്കി. തുടര്‍ന്ന് ഇന്ത്യയുടെ സിംഹഭാഗവും അവരുടെ രാഷ്ട്രീയാധീനതയിലായി.
19-ാം ശ.-ത്തിന്റെ ആദ്യ വര്‍ഷങ്ങളില്‍ ഡല്‍ഹിയിലെ ജനസംഖ്യ ഒരു ലക്ഷം മാത്രമായിരുന്നെന്നു ചരിത്രകാരനായ പെര്‍സിവല്‍ സ്പിയര്‍ രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. എന്നാല്‍ 1843-ല്‍ ഡല്‍ഹി സന്ദര്‍ശിച്ച ഫൊന്‍ ഓര്‍ലിച്ച് എന്ന ജര്‍മന്‍ സഞ്ചാരി അക്കാലത്തെ ജനസംഖ്യ 2,50,000 ആയിരുന്നതായി പറയുന്നു. ഡല്‍ഹിയുടെ സമ്പന്നമായ ഒരു ചിത്രമാണ് ഓര്‍ലിച്ച് നല്‍കുന്നത്. "ജനങ്ങള്‍ കൂട്ടംകൂട്ടമായി ഒരു കടയില്‍ നിന്ന് മറ്റൊരു കടയിലേക്കു പോകുന്നു. ഇതിനിടയിലൂടെ തിക്കിഞെരുക്കി ആനയും ഒട്ടകവും അവയ്ക്കു വഴിയുണ്ടാക്കാന്‍ ശ്രമിക്കുന്നു. കച്ചവടക്കാര്‍ അവരുടെ ഉത്പന്നങ്ങളുടെ ഗുണഗണങ്ങള്‍ ഉച്ചത്തില്‍ വിളിച്ചു പറയുന്നു. ചിരിച്ച്, അംഗവിക്ഷേപങ്ങള്‍ കാട്ടി നടക്കുന്ന സുന്ദരികളായ സ്ത്രീകള്‍ ഒരുവശത്ത്, സംഗീതം മറുവശത്ത്, ചിലയിടങ്ങളില്‍ കോമാളികളുടെ തമാശകളും. കൗശലക്കാരനായ ഒരു പഴക്കച്ചവടക്കാരന്‍ ആവശ്യക്കാരെ ആകര്‍ഷിക്കാനായി സൗജന്യ ഹൂക്കാവലി സൗകര്യപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. സ്വര്‍ണം, വിലയേറിയ രത്നങ്ങള്‍, മുത്തുകള്‍ എന്നിവയിലുള്ള ആഭരണങ്ങള്‍ ദന്തോത്പന്നങ്ങളുടെ മേലുള്ള പെയിന്റിങ് എന്നിവ ഹൃദ്യമെന്നു തന്നെ പറയാം.
1857-ലെ ബ്രിട്ടിഷ് വിരുദ്ധകലാപത്തിന്റെ പ്രഥമസ്ഫുലിംഗങ്ങള്‍ പുറപ്പെട്ടത് ഡല്‍ഹിക്കടുത്തുള്ള മീററ്റില്‍ നിന്നായിരുന്നു. മേയ് 10-ന് കലാപം ഡല്‍ഹിയിലേക്കു വ്യാപിച്ചു. മുഗള്‍കൊട്ടാരത്തിനു സമീപമുണ്ടായിരുന്ന ചില ഇംഗ്ലീഷുകാരായ ഉദ്യോഗസ്ഥന്മാര്‍ വധിക്കപ്പെട്ടു. അസ്വസ്ഥരായ ഇന്ത്യന്‍ പട്ടാളക്കാര്‍ കലാപനേതൃത്വം ഏറ്റെടുക്കാന്‍ ബഹാദൂര്‍ ഷായോട് ആവശ്യപ്പെട്ടു. തന്റെ പുത്രന്മാരുടേയും മറ്റു പലരുടേയും സമ്മര്‍ദത്തിനു വഴങ്ങി, കലാപകാരികളുടെ ഭാഗത്തുചേരാന്‍ ബഹാദൂര്‍ ഷാ നിര്‍ബന്ധിതനായി. അനേകം യൂറോപ്യന്മാരേയും ഇന്ത്യാക്കാരായ ക്രൈസ്തവരേയും കലാപകാരികള്‍ വധിച്ചു. ഡല്‍ഹി ബാങ്ക് കൊള്ളയടിക്കപ്പെടുകയും ഡല്‍ഹി കോളജ് അഗ്നിക്കിരയാക്കുകയും ചെയ്തു. ഡല്‍ഹി ഒരു കലാപഭൂമിയായി മാറി. പരിശീലനം ലഭിച്ചവരും അല്ലാത്തവരുമായ ഇന്ത്യന്‍ പട്ടാളക്കാര്‍ ഡല്‍ഹിയിലേക്ക് ഇരച്ചുകയറി. വേത്ര റേഷനോ ആയുധങ്ങളോ അവര്‍ക്കു സൗകര്യപ്പെടുത്തിയിരുന്നില്ല. ഖജനാവ് ശൂന്യമായിരുന്നതിനാല്‍ വേതനം നല്‍കുവാന്‍ കഴിയാതെവന്നു. പട്ടിണിയിലായ പട്ടാളക്കാര്‍ മൂന്നു ദിവസം തുടര്‍ച്ചയായി ഡല്‍ഹി കൊള്ളയടിച്ചു.
ഡല്‍ഹിയുടെ മേലുള്ള ആധിപത്യം പുനഃസ്ഥാപിക്കാന്‍ ഗവര്‍ണര്‍ ജനറലായ കാനിങ് പ്രഭുവും പഞ്ചാബിലെ ചീഫ് കമ്മീഷണറായിരുന്ന സര്‍ ജോണ്‍ ലോറന്‍സും ദൃഢനിശ്ചയം ചെയ്തു. വില്‍സണ്‍, നിക്കോള്‍സണ്‍, ബ്രിഗേഡിയര്‍ ജോണ്‍സ്, കേണല്‍ ക്യാംബ്ബെല്‍, മേജര്‍ റീഡ് എന്നിവര്‍ നടത്തിയ സമര്‍ഥമായ സൈനിക നീക്കത്തിലൂടെ ഡല്‍ഹിയുടെ മേലുള്ള കമ്പനിയുടെ സ്വാധീനം പുനഃസ്ഥാപിക്കാന്‍ അവര്‍ക്കു കഴിഞ്ഞു.
ബഹാദൂര്‍ ഷാ കമ്പനിക്കു കീഴടങ്ങി. അദ്ദേഹത്തിന്റെ പുത്രന്മാരെ വധിക്കുകയും ചക്രവര്‍ത്തിയെ പത്നിയുമൊത്ത് ബര്‍മയിലേക്കു നാടുകടത്തുകയും ചെയ്തു.
ഒരു കൂട്ടകൊലയ്ക്കുശേഷമാണ് കമ്പനി ഡല്‍ഹി പിടിച്ചടക്കിയത്. ഈ സമയം ഡല്‍ഹി മിക്കവാറും വിജനമായിരുന്നു. ജെയിംസ് ഔട്ട്റാമിനെപ്പോലുള്ള കമ്പനി സാരഥികള്‍ ഡല്‍ഹി ഇടിച്ചു നിരത്തണമെന്ന അഭിപ്രായക്കാരായിരുന്നു. എങ്കിലും ഈ നിര്‍ദേശം നിരാകരിക്കപ്പെട്ടു. പക്ഷേ പ്രധാന ബസാറുകളെല്ലാം നശിപ്പിച്ചു. നഗരത്തിനു ചുറ്റുമുണ്ടായിരുന്ന ചുവരിന്റെ പൊക്കം ഗണ്യമായി കുറച്ചു. സുപ്രധാന മസ്ജിദുകളെല്ലാം കമ്പനിപ്പട്ടാളത്തിന്റെ ഉപയോഗത്തിനായി കയ്യടക്കി. അക്കാലത്ത് എല്ലാറ്റിനും സാക്ഷിയായിരുന്ന ഉര്‍ദു കവി മിര്‍സാഗാലിബ് ഇപ്രകാരം രേഖപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. "ധനികരും ദരിദ്രരുമൊക്കെ നഗരം വിട്ടുപോയിരുന്നു. അവശേഷിച്ചവരെയെല്ലാം ബലം പ്രയോഗിച്ചു പുറത്താക്കി. പാസ്സ് കൂടാതെ ആരെയും നഗരത്തിലേക്കു കടക്കാന്‍ അനുവദിച്ചിരുന്നില്ല. കൊള്ളയും കൊലയും ദിവസങ്ങളോളം നീണ്ടുനിന്നു. 1400 ഡല്‍ഹി നിവാസികളെ യമുനയുടെ തീരത്തേക്ക് നയിക്കുകയും അവിടെ വച്ച് ശിരച്ഛേദം നടത്തുകയും ചെയ്തു. അപമാനഭീതിമൂലം പലരും ആത്മഹത്യ ചെയ്തു; എന്നാല്‍ അതിനുമുമ്പുതന്നെ അവര്‍ തങ്ങളുടെ സ്ത്രീകളെ വധിച്ചിരുന്നു. കോത്ത്വാലിയിലും ചാന്ദ്നിചൗക്കിലും സ്ഥാപിച്ച കഴുമരങ്ങളില്‍ ജനങ്ങളെ പരസ്യമായി കഴുവേറ്റി. ആറായിരം പേരെങ്കിലും വധിക്കപ്പെട്ടിരിക്കാമെന്നാണ് മിര്‍സാ ഗാലിബ് പറയുന്നത്. ഗാലിബ് രേഖപ്പെടുത്തുന്നു: "ഇവിടെ നിയമവാഴ്ചയോ വ്യവസ്ഥാപിത രീതികളോ ഒന്നുമുണ്ടായിരുന്നില്ല. നരവേട്ടയായിരുന്നു നടമാടിയിരുന്നത്. ഭരണാധികാരികളുടെ മസ്തിഷ്കത്തില്‍ അപ്പപ്പോള്‍ തോന്നിയിരുന്നതൊക്കെ നടപ്പാക്കുവാന്‍ മടിച്ചില്ല. കൊട്ടാരംസ്വത്തുവരെ കൊള്ളയടിച്ചു വീതിച്ചെടുത്തു. ഡല്‍ഹിയുടെ മൊത്തം ജനസംഖ്യ നാലിലൊന്നായി കുറഞ്ഞു. എങ്കിലും പിന്നീട് പലായനം ചെയ്തവര്‍ പിഴയൊടുക്കിയശേഷം മടങ്ങിവരാന്‍ അനുവദിക്കപ്പെട്ടു. 1857-ലെ കലാപം ഇന്ത്യയിലെ കമ്പനി ഭരണത്തിന് അറുതിവരുത്തി; തുടര്‍ന്ന് ഭരണം ബ്രിട്ടിഷ് രാജ്ഞി ഏറ്റെടുക്കുകയുായി.
1857-നുശേഷം ഡല്‍ഹി വഹാബി പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ഒരു ശക്തികേന്ദ്രമായി മാറി. ബ്രിട്ടിഷുകാരെ തുരത്തി ഇസ്ലാമികഭരണം പുനഃസ്ഥാപിക്കുകയായിരുന്നു ഈ പ്രസ്ഥാനത്തിന്റെ ലക്ഷ്യം.
രാഷ്ട്രീയമായ പ്രചാരം ഡല്‍ഹിയെ ക്ഷീണിപ്പിച്ചെങ്കിലും ഒരു സാംസ്കാരിക കേന്ദ്രമെന്ന നിലയില്‍ അതിന്റെ പ്രശസ്തിയും പ്രയാണവും തുടര്‍ന്നു. കല്‍ക്കത്ത(കൊല്‍ക്കത്ത)യില്‍ നിന്നു ഭരണത്തിന്റെ സിരാകേന്ദ്രം ഡല്‍ഹിയിലേക്കു മാറ്റാന്‍ ഈ ഘട്ടത്തില്‍ ബ്രിട്ടിഷുകാര്‍ക്കുദ്ദേശ്യമുണ്ടായിരുന്നില്ല. എന്നാല്‍ ഡല്‍ഹിയുടെ പ്രാധാന്യം അവര്‍ വിസ്മരിച്ചതുമില്ല. അവര്‍ നടത്തിയ മൂന്നു ഡര്‍ബാറുകളും ഡല്‍ഹിയില്‍ വച്ചായിരുന്നു. 1877-ല്‍ വിക്ടോറിയാ രാജ്ഞി കൈസര്‍-ഇ-ഹിന്ദ് (ഇന്ത്യയിലെ ചക്രവര്‍ത്തിനി) പദവി വഹിക്കുന്നതിനോടനുബന്ധിച്ച് ലിറ്റണ്‍പ്രഭു ഡല്‍ഹിയില്‍ സംഘടിപ്പിച്ച ഡര്‍ബാര്‍ അവിസ്മരണീയമായിരുന്നു. എഡ്വേഡ് VII-ാമനെ ഇന്ത്യാ ചക്രവര്‍ത്തിയായി പ്രഖ്യാപനം നടത്തുവാനായിരുന്നു രണ്ടാമത്തെ ഡര്‍ബാര്‍ 1903-ല്‍ ആഘോഷിച്ചത്. കൊല്‍ക്കത്തയില്‍ നിന്നും ബ്രിട്ടിഷ് ഇന്ത്യയുടെ തലസ്ഥാനം ഡല്‍ഹിയിലേക്കു മാറ്റുന്ന പ്രഖ്യാപനം 1911 ഡി. 12-ന് നടത്തിയപ്പോള്‍ വിക്ടോറിയാ രാജ്ഞിയും ജോര്‍ജ് V-ാമനും സന്നിഹിതരായിരുന്നു. തുടര്‍ന്ന് 557 ചതുരശ്രമൈല്‍ വരുന്ന ഡല്‍ഹി നഗരത്തെ ഒരു പ്രോവിന്‍സ് ആക്കി മാറ്റുകയും ചീഫ് കമ്മീഷണറുടെ ഭരണത്തിന് കീഴിലാക്കുകയും ചെയ്തു. കേന്ദ്ര ഗവണ്‍മെന്റിനോടു നേരിട്ടുള്ള ഉത്തരവാദിത്വമായിരുന്നു ചീഫ് കമ്മീഷണര്‍ക്കുണ്ടായിരുന്നത്. സാമ്രാജ്യത്വ തലസ്ഥാനം എന്ന നിലയില്‍ ഡല്‍ഹിക്ക് പ്രത്യേക പദവിയും പ്രാധാന്യവും കൈവന്നു. ഡല്‍ഹി വളരെ വേഗം ഒരു രാഷ്ട്രീയ സിരാകേന്ദ്രമായി മാറി. ഇന്ത്യന്‍ ഹോംറൂള്‍ ലീഗിന്റെ ഒരു ശാഖ ഡല്‍ഹിയില്‍ ആരംഭിച്ചു. 1918-ല്‍ കോണ്‍ഗ്രസ്സിന്റെ വാര്‍ഷിക സമ്മേളനം ഡല്‍ഹിയില്‍ വച്ചായിരുന്നു നടന്നത്.
ബംഗാള്‍ വിഭജനത്തെ തുടര്‍ന്നുണ്ടായ തീവ്രവാദ രാഷ്ട്രീയം ഡല്‍ഹിയിലും പ്രത്യക്ഷമായി. പല വിപ്ലവസമിതികളും ഇവിടെ പ്രവര്‍ത്തിച്ചു തുടങ്ങി. ഹാര്‍ഡിഞ്ച് പ്രഭു വൈസ്രോയ് പദവി ഏറ്റെടുക്കുന്നതിനോടനുബന്ധിച്ച് പത്നിയുമൊത്ത് ചാന്ദ്നിചൗക്കില്‍ക്കൂടി ആനപ്പുറത്ത് പ്രൗഢിയോടെ സഞ്ചരിക്കുമ്പോള്‍, തൊട്ടടുത്ത് ഒരു ബോംബുസ്ഫോടനമുണ്ടാവുകയും ഹാര്‍ഡിഞ്ച് ബോധരഹിതനാവുകയും ചെയ്തു.
ദാരുണമായ ജാലിയന്‍വാലാബാഗ് കൂട്ടക്കൊലയിലും, ഇന്ത്യയിലെ മുസ്ലീങ്ങള്‍ക്ക്, ഒന്നാം ലോകയുദ്ധാനന്തരം, തുര്‍ക്കിയിലെ പുണ്യസ്ഥലങ്ങള്‍ ഖലീഫയുടെ നിയന്ത്രണത്തിലാക്കാമെന്ന, ബ്രിട്ടിഷ് പ്രധാനമന്ത്രി ലോയ്ഡ് ജോര്‍ജ് നല്‍കിയ ഉറപ്പു പാലിക്കാതെ പോയതിലും പ്രതിഷേധിക്കാന്‍ രൂപംകൊടുത്ത നിസ്സഹകരണ പ്രസ്ഥാനത്തില്‍ ഡല്‍ഹിക്കു സുപ്രധാന പങ്കുായിരുന്നു. ഡല്‍ഹിയില്‍ ചേര്‍ന്ന പ്രഥമ ഖിലാഫത്ത് സമ്മേളനത്തില്‍ ഗാന്ധിജി പങ്കെടുത്തിരുന്നു. ഇക്കാലത്ത് ഡല്‍ഹി സന്ദര്‍ശിച്ച വെയില്‍സ് രാജകുമാരനെ ബഹിഷ്കരിച്ചത് വലിയ വിജയമാക്കാന്‍ സത്യാഗ്രഹികള്‍ക്കും ജനങ്ങള്‍ക്കും കഴിഞ്ഞു.
ചൗരീചൗര സംഭവത്തിനുശേഷം നിസ്സഹകരണപ്രസ്ഥാനം താത്ക്കാലികമായി നിര്‍ത്തിവച്ചതോടെ, സൗഹാര്‍ദത്തിലായിരുന്ന ഹിന്ദു-മുസ്ലീം ബന്ധത്തില്‍ വിള്ളല്‍ വീണു. രണ്ടു സമുദായങ്ങളിലേയും ഒരു ചെറുവിഭാഗം മാത്രമായിരുന്നു ഈ നില സ്വീകരിച്ചത്. രോഗാതുരനായ സ്വാമി ശ്രദ്ധാനന്ദന്റെ മുറിയില്‍, ആത്മീയ ചൈതന്യം നേടാനെന്ന വ്യാജേന പ്രവേശനം നേടിയ അബ്ദുല്‍ റഷീദ്, സ്വാമിയുടെ ഘാതകനായി മാറി. ഇത് ഡല്‍ഹിയിലെ സാമുദായികാന്തരീക്ഷത്തില്‍ കൂടുതല്‍ പ്രശ്നങ്ങള്‍ സൃഷ്ടിച്ചു.
വിവാദമുയര്‍ത്തിയ സൈമണ്‍ കമ്മിഷന്റെ സന്ദര്‍ശന കാലത്ത് ഡല്‍ഹിക്കാരനായ ഡോ. എം. എ. അന്‍സാരിയായിരുന്നു കോണ്‍ഗ്രസ്സ് പ്രസിഡന്റ്. കമ്മിഷന്റെ ബഹിഷ്കരണം ഡല്‍ഹിയില്‍ വലിയ വിജയമാക്കാന്‍ അന്‍സാരിക്കും കോണ്‍ഗ്രസ്സിനും കഴിഞ്ഞു.
