This site is not complete. The work to converting the volumes of സര്‍വ്വവിജ്ഞാനകോശം is on progress. Please bear with us
Please contact webmastersiep@yahoo.com for any queries regarding this website.
Reading Problems? see Enabling Malayalam
അന്തഃസ്രാവികള്‍
സര്‍വ്വവിജ്ഞാനകോശം സംരംഭത്തില്‍ നിന്ന്
അന്തഃസ്രാവികള്‍
Endocrine Glands
ഹോര്‍മോണുകളെ സംശ്ളേഷണം ചെയ്ത് രക്തത്തിലേക്ക് സ്രവിപ്പിക്കുന്ന ഗ്രന്ഥികള്‍. എന്‍ഡോണ്‍, ക്രൈനീന്‍ എന്നീ ഗ്രീക് പദങ്ങളില്‍ നിന്നാണ് എന്‍ഡോക്രൈന്‍-അന്തഃസ്രാവി-എന്ന വാക്കിന്റെ ഉദ്ഭവം. 'അകത്ത്' (within) എന്നാണ് എന്‍ഡോണ്‍ (Endon) എന്ന വാക്കിന്റെ അര്‍ഥം; ക്രൈനീന്‍ (Krinein) എന്നതിന് 'വേര്‍പെടുത്തുക' (to seperate) എന്നും. 'ആന്തരികസ്രവണം' നടത്തുന്നവ എന്നാണ് ഈ വാക്കുകൊണ്ട് അര്‍ഥമാക്കുന്നത്. നാളീരഹിത ഗ്രന്ഥികളായ ഇവയില്‍നിന്നുണ്ടാകുന്ന സ്രവങ്ങള്‍ നേരിട്ട് രക്തത്തില്‍ ലയിക്കുകയോ അല്ലെങ്കില്‍ ആമാശയംപോലെ പൊള്ളയായ ഏതെങ്കിലും അവയവത്തിനുള്ളില്‍ വീഴുകയോ ചെയ്യുന്നു. പരിണാമഗതിയില്‍ പ്രത്യക്ഷമായവയാണ് അന്തഃസ്രാവികളും അവയുടെ സ്രവങ്ങളും. 'ഹോര്‍മോണ്‍' എന്നറിയപ്പെടുന്ന ഈ സ്രവങ്ങള്‍ ശരീരത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങള്‍ക്കിടയില്‍ 'സന്ദേശവാഹക'രായി (chemical messngers) വര്‍ത്തിക്കുന്നു. ഉത്തേജിപ്പിക്കുക എന്നര്‍ഥമുള്ള 'ഓര്‍മാവോ' (Ormao) എന്ന ഗ്രീക് പദത്തില്‍നിന്നാണ് 'ഹോര്‍മോണി'ന്റെ ഉദ്ഭവം. എന്നാല്‍ ഇപ്പോള്‍ ഈ വാക്ക് ഉത്തേജകാരികളും (excitatory) നിരോധകാരികളുമായ (inhibitory) എല്ലാ സ്രവങ്ങള്‍ക്കും ഒരുപോലെ ഉപയോഗിക്കപ്പെടുന്ന ഒരു പൊതുനാമമായി തീര്‍ന്നിട്ടുണ്ട്. യഥാര്‍ഥത്തില്‍ ഹോര്‍മോണുകള്‍ കൂടുതലും ഉത്തേജകാരികളെന്നതിനേക്കാള്‍ നിരോധകാരികളായാണ് പ്രവര്‍ത്തിക്കുക (ഉദാ. കുടലിലെ മൃദുപേശികളില്‍ അഡ്രിനലിന്‍ പ്രവര്‍ത്തനം).
ലേഖന സംവിധാനം
I. അന്തഃസ്രാവികളുടെ പൊതുസ്വഭാവങ്ങള്‍
1. പിറ്റ്യൂറ്ററി
2. തൈറോയ്ഡ്
3. പാരാതൈറോയ്ഡ്
4. പൈനിയല്‍ അപ്പാരറ്റസ്
5. പാന്‍ക്രിയാസ്
6. ജനനഗ്രന്ഥി
7. പ്ളാസന്റ
8. അഡ്രിനല്‍
9. ക്രോമാഫിന്‍ ബോഡി
10. കോര്‍പസ് അലാറ്റം
11. എക്ഡൈഷ്യല്‍ ഗ്രന്ഥി
12. y-അവയവം
13. ആന്‍ഡ്രോജനിക് ഗ്രന്ഥി
I. അന്തഃസ്രാവികളുടെ പൊതുസ്വഭാവങ്ങള്‍. വളരെ ചെറിയ അവയവങ്ങളാണിവ. പൂര്‍ണ വളര്‍ച്ചയെത്തിയ ഒരു മനുഷ്യനില്‍ കാണപ്പെടുന്ന അന്തഃസ്രാവികളില്‍ ഏറ്റവും വലുത് തൈറോയ്ഡ് ഗ്രന്ഥിയാണ്. തൈറോയ്ഡ് ഹോര്‍മോണിന്റെ കൂടിയ തോതിലുള്ള സാന്നിധ്യമാണ് തൈറോയ്ഡിന്റെ അസാധാരണ വലുപ്പത്തിന് കാരണമായി പറയപ്പെടുന്നത്. എന്നാല്‍ വളര്‍ച്ചയുടെ പ്രാരംഭഘട്ടങ്ങളില്‍ അഡ്രിനല്‍ കോര്‍ട്ടക്സ് ആണ് ഏറ്റവും വലുത്; ഏറ്റവും ചെറുത് പാരാതൈറോയ്ഡുകളും.
ഏത് കലയില്‍നിന്ന് രൂപമെടുക്കുന്നു എന്നതിനെ ആധാരമാക്കി അന്തഃസ്രാവികളെ മൂന്നു തരത്തില്‍ പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു: എപ്പിത്തീലിയത്തില്‍നിന്നും ഉണ്ടാകുന്നവ (ഇവയ്ക്ക് ഉദ്ഭവസ്ഥാനവുമായി എപ്പോഴും ബന്ധമുണ്ടായിരിക്കും. ഉദാ. നാക്കിന്റെ ഉള്ളറ്റ (base) വുമായി ബന്ധമുള്ള തൈറോയ്ഡ് ഗ്രന്ഥി); ജനനാംഗ-കടകത്തില്‍ (genital ridge) നിന്നും ഉദ്ഭവിക്കുന്നവ; നാഡീവ്യൂഹത്തില്‍നിന്നും ജന്മമെടുക്കുന്നവ. നാഡീവ്യൂഹത്തില്‍-നിന്നും ഉണ്ടാകുന്നവയൊഴിച്ചുള്ള എല്ലാ ഗ്രന്ഥികളുടേയും പ്രവര്‍ത്തനങ്ങളെ നിയന്ത്രിക്കുന്നത് രക്തത്തില്‍ ലയിച്ചിട്ടുള്ള ഹോര്‍മോണുകളോ പ്ളാസ്മയുടെ ഘടകങ്ങളോ ആണ്. മിക്കവാറും എല്ലാ ഹോര്‍മോണുകളും പ്രോട്ടീനുകളോ പെപ്റ്റൈഡുകളോ അമിനോ അമ്ളങ്ങളോ ആണ്; അപൂര്‍വമായി മാത്രം സ്റ്റീറോയ്ഡുകളും. ഇവയുടെ പ്രവര്‍ത്തനം എപ്പോഴും വളരെ വ്യാപകമായിരിക്കും. ശരീരത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളിലായി കാണപ്പെടുന്ന ഒരു പ്രത്യേക കലയായിരിക്കും ഇതിന്റെ പ്രവര്‍ത്തനമണ്ഡലം എന്നതാണ് ഇതിനുള്ള കാരണം (ഉദാ. അസ്ഥികളില്‍ പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്ന പാരാതൈറോയ്ഡ് ഹോര്‍മോണുകള്‍). പല കലകളുടേയും അവയവങ്ങളുടേയും ഏകോപിച്ചുള്ള സമകാലികപ്രവര്‍ത്തനം ആവശ്യമായി വരുന്ന സന്ദര്‍ഭങ്ങളിലും ഹോര്‍മോണിന്റെ വ്യാപക പ്രവര്‍ത്തനക്ഷമത കൂടിയേ കഴിയൂ (ഉദാ. രക്തത്തിലുള്ള ഗ്ളൂക്കോസിന്റെ അളവ് വ്യത്യസ്തപ്പെടുത്തുന്നതിനാവശ്യമായ കരളിന്റേയും മറ്റവയവങ്ങളുടേയും ഏകോപിച്ചുള്ള പ്രവര്‍ത്തനം). പിറ്റ്യൂറ്ററി, തൈറോയ്ഡ്, പാരാതൈറോയ്ഡ്, എപ്പിഫൈസിസ്, ഐലറ്റ്സ് ഒഫ് ലാങ്ങര്‍ഹാന്‍സ്, ജനനഗ്രന്ഥികള്‍ എന്നിവ പ്രധാന അന്തഃസ്രാവികളില്‍ ചിലതു മാത്രമാണ്.
1. പിറ്റ്യൂറ്ററി. ഉയര്‍ന്ന കശേരുകികളില്‍ ഇത് തലയോട്ടിയിലുള്ള സ്ഫീനോയ്ഡ് (sphenoid) എല്ലിലെ സെല്ലടൂസിക്കായില്‍ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു. ഭ്രൂണത്തിന്റെ വളര്‍ച്ചയില്‍ ഇത് രണ്ടു സ്ഥാനങ്ങളില്‍ നിന്ന് പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നതായി കാണാം. ന്യൂറോഹൈപ്പോഫൈസിസ് (Neurohypophysis) ആയി രൂപപ്പെടുന്ന ഭാഗം തലച്ചോറിന്റെ ഒരു ഭാഗമായ ഇന്‍ഫണ്ടിബുലത്തിന്റെ (Infundibulam) കീഴ്ത്തട്ടില്‍നിന്നും, അഡിനോഹൈപ്പോഫൈസിസ് ആയിത്തീരുന്ന ഭാഗം (റാത്ത്കീസ് പൌച്ച്) വായിലെ ചര്‍മത്തില്‍ നിന്നും ഉദ്ഭവിക്കുന്നു. തുടര്‍ന്നുള്ള വളര്‍ച്ചയില്‍ സസ്തനികളില്‍ അഡിനൊഹൈപ്പോഫൈസിസ് മൂന്നു വ്യത്യസ്തഭാഗങ്ങളുള്ള ഒരു ഗ്രന്ഥിയായി രൂപാന്തരപ്പെടുന്നു. ഈ ഭാഗങ്ങള്‍ പാഴ്സ് ഇന്റര്‍മീഡിയ (pars intermedia), പാഴ്സ് ട്യൂബറാലിസ് (P.tuberalis), പാഴ്സ് ഡിസ്റ്റാലിസ് (P.distalis) എന്നിവയാണ്. ന്യൂറോഹൈപ്പോഫൈസിസില്‍ മാത്രം മീഡിയം എമിനന്‍സ്, പാഴ്സ് നെര്‍വോസാ (P.nervosa) എന്നീ രണ്ട് ഉപവിഭാഗങ്ങളുണ്ട്.
ഉയര്‍ന്ന കശേരുകികളില്‍ റാത്ത്കീസ്പൌച്ച് അതിന്റെ ആരംഭം മുതല്ക്കുതന്നെ ഇന്‍ഫണ്ടിബുലത്തോട് മുട്ടി നില്ക്കുന്നു. മത്സ്യങ്ങളിലും ആംഫിബിയകളിലും ഈ 'പൌച്ച്' ഒരു കട്ടിവളര്‍ച്ച മാത്രമാണ്. മധ്യഭാഗം ഇടുങ്ങി രണ്ടുപാളികള്‍ ഉണ്ടാകുന്നു. വായുടെ സമീപത്തായുള്ള മുഖപാളി(oral lobe)യും വായില്‍നിന്നു മാറി സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന ഒരു അപമുഖപാളി(aboral lobe)യും ആണിവ. തുടര്‍ന്ന് ഇടുങ്ങിയ ഭാഗത്തിനു സമീപത്തായി രണ്ടുവശത്തും ഓരോ പാര്‍ശ്വപാളികള്‍ പുറത്തേക്കു വളരുന്നു. അപമുഖപാളിയാണ് ഇന്‍ഫണ്ടിബുലത്തെ ആദ്യമായി സ്പര്‍ശിക്കുന്നത്. ഈ ഭാഗം പിന്നീട് പാഴ്സ് ഇന്റര്‍മീഡിയയായി രൂപാന്തരപ്പെടുന്നു. അപമുഖപാളിയുടെ ബാക്കിയും മുഖപാളിയും ചേര്‍ന്ന് പാഴ്സ് ഡിസ്റ്റാലിസും രൂപം പ്രാപിക്കുന്നു. റാത്ത്കീസ് പൌച്ചിനെ വായുമായി ബന്ധിക്കുന്ന ചര്‍മം കൊണ്ടുള്ള ഞെട്ടും ചില ജീവികളില്‍ പാഴ്സ് ഡിസ്റ്റാലിസിന്റെ ഒരു ഭാഗമായിത്തീരാറുണ്ട്.
ന്യൂറോഹൈപ്പോഫൈസിസിന്റെ ഒരു ഭാഗമായ മീഡിയന്‍ എമിനന്‍സും അഡിനോഹൈപ്പോഫൈസിസും ഒന്നിച്ച് ഒരേ രക്തവാഹിനികളില്‍നിന്നും രക്തം പങ്കിടുന്നു. ന്യൂറോഹൈപ്പോഫൈസിസിന്റെ ബാക്കി ഭാഗം പാഴ്സ് നെര്‍വോസയായിത്തീരുന്നു.
പല ശാഖകളായി പിരിഞ്ഞ് ചങ്ങലരൂപത്തില്‍ കോര്‍ത്തിണക്കിയ കോശങ്ങള്‍ ചേര്‍ന്നതാണ് അഡിനോഹൈപ്പോഫൈസിസ്. ഇവയുടെ ഇടയ്ക്ക് സൈനുസോയിഡുകളും കാണാം. എല്ലാ കശേരുകികളിലും അഡിനോഹൈപ്പോഫൈസിസില്‍ അകിഡോഫില്‍, സെയ്ഡോഫില്‍, ക്രോമോഫോസ് എന്നീ മൂന്നുതരം കോശങ്ങള്‍ കണ്ടുവരുന്നു. കോശങ്ങള്‍ക്കു കൊടുത്തിരിക്കുന്ന ഈ പേരുകള്‍ അവ ഏതു നിറത്തോട് കൂടുതല്‍ ചേര്‍ച്ച കാണിക്കുന്നു എന്നതിനെ മാത്രം ആശ്രയിച്ചാണ്. പൊതുവേ സെയ്ഡോഫിലുകളെ തൈറോട്രോപ്പിക് ഹോര്‍മോണിന്റെ സ്രവണവുമായി ബന്ധപ്പെടുത്തിയിരിക്കുന്നു. അഡിനോഹൈപ്പോഫൈസിസില്‍ നിന്നു മാത്രം ഏഴു ഹോര്‍മോണുകള്‍ ഉത്പാദിപ്പിക്കപ്പെടുന്നു: പാഴ്സ് ഇന്റര്‍മീഡിയയില്‍നിന്നുള്ള ഇന്റര്‍മെഡിന്‍, പാഴ്സ്ഡിസ്റ്റാലിസില്‍നിന്നുള്ള വളര്‍ച്ച ഹോര്‍മോണ്‍, അഡ്രിനോകോര്‍ട്ടിക്കോട്രോപ്പിക് ഹോര്‍മോണ്‍ (ACTH) തൈറോയ്ഡ് സ്റ്റിമുലേറ്റിങ് ഹോര്‍മോണ്‍ (TSH), ഫോളിക്കിള്‍ സ്റ്റിമുലേറ്റിങ് ഹോര്‍മോണ്‍ (FSH), ലൂട്ടിനൈസിങ് ഹോര്‍മോണ്‍ (LH), ലൂട്ടിയോ ട്രോപ്പിക് ഹോര്‍മോണ്‍ (LTH). എന്നാല്‍ ഓരോ പ്രത്യേക ഹോര്‍മോണും സ്രവിക്കുന്ന കോശങ്ങള്‍ ഏതൊക്കെയാണെന്ന് ഇപ്പോഴും വ്യക്തമല്ല.
നാഡീതന്തുക്കളുടെ ടെര്‍മിനലുകളും ഗ്ളൈയാ കോശങ്ങളും രക്തവാഹിനികളും ഉള്‍ക്കൊണ്ട ഒരു ഭാഗമാണ് ന്യൂറോ ഹൈപ്പോഫൈസിസ്. ഹൈപ്പോതലാമസിലെ നാഡീസ്രവകോശങ്ങള്‍ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്ന സ്രവത്തരികള്‍ ഹൈപ്പോത്തലാമോ - ഹൈപ്പോഫൈസിയല്‍ പാതവഴി ന്യൂറോഹൈപ്പോഫൈസിസിലെ നാഡീതന്തുക്കളുടെ ടെര്‍മിനലുകളില്‍ എത്തുകയും അവിടെനിന്ന് രക്തത്തില്‍ കലരുകയും ചെയ്യുന്നു. നാല് പ്രധാന ഹോര്‍മോണുകളെ ഇതില്‍നിന്ന് വേര്‍തിരിച്ചെടുത്തിട്ടുണ്ട്: ലൈസിന്‍ വാസോപ്രസിന്‍, ആര്‍ജിനിന്‍ വാസോപ്രസിന്‍, ഓക്സിടോസിന്‍, ആര്‍ജിനിന്‍ വാസോടോസിന്‍ എന്നിവ. നോ: അന്തഃസ്രവവിജ്ഞാനീയം
2. തൈറോയ്ഡ്. അയഡൈഡിനെ ശേഖരിക്കുകയും അതിനെ തൈറോക്സിനാക്കി മാറ്റുകയും ചെയ്യുന്ന ഒരു അവയവം. സൈക്ളോസ്റ്റോമുകളിലും (cyclostomes) ടീലിയോസ്റ്റുകളിലും (teleosts) ഇത് ഒരു ഗ്രന്ഥിയായി രൂപം പ്രാപിച്ചിട്ടില്ല. തരുണാസ്ഥി മത്സ്യങ്ങളില്‍ ഇത് ഗ്രസനിക്ക് അഭിമുഖമായി ഒരു ഡിസ്കിന്റെ ആകൃതിയില്‍ സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നു. ആംഫിബീയകളില്‍ തൈറോയ്ഡ് ഗ്രന്ഥി ഹയോയ്ഡ് കാര്‍ട്ടിലേജിനോട് ചേര്‍ന്ന് ഇരട്ടയായി കാണുന്നു. ഇഴജന്തുക്കളിലും സസ്തനികളിലും ശ്വാസനാളത്തില്‍ കുറുകെയായോ ഇരുവശങ്ങളില്‍ സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന ഓരോ പാളികളും അവയെ തമ്മില്‍ ഘടിപ്പിക്കുന്ന നടുവിലുള്ള ഒരു ചെറിയ ഇസ്ത്മസും (isthmus) കൂടിചേര്‍ന്നോ കാണപ്പെടുന്നു. എന്നാല്‍ പക്ഷികളില്‍ വട്ടത്തിലുള്ള രണ്ടു പാളികളുടെ രൂപത്തില്‍ ശ്വാസനാളത്തിന്റെ ഇരുവശങ്ങളിലായാണ് ഇതു സ്ഥിതി ചെയ്യുന്നത്.
തൈറോയ്ഡ് ഗ്രന്ഥി ഗ്രസനിയുടെ കീഴ്ത്തട്ടില്‍നിന്ന് വളരുന്നു. ആദ്യമായി ഇത് ഒരു പോക്കറ്റിന്റെ രൂപത്തിലോ അഥവാ കട്ടിയുള്ള കലയായോ പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നു. പിന്നീട് അടിയില്‍ നടുവിലായി ഒന്നാമത്തെയോ രണ്ടാമത്തെയോ വിസറല്‍ പൌച്ചുകളോടനുബന്ധിച്ച് വളരുന്നു.
കശേരുകികളില്‍ കാണുന്ന ഓരോ തൈറോയ്ഡ് ഗ്രന്ഥിയും അനേകം ചെറിയ ഫോളിക്കിളുകള്‍ ചേര്‍ന്നതാണ്. ഓരോ ഫോളിക്കിളും അകം പൊള്ളയായതും ഗോളാകൃതിയിലുള്ളതുമായ ഒരടുക്ക് എപ്പിത്തീലിയ കോശങ്ങള്‍കൊണ്ട് രൂപീകൃതമാണ്. ഓരോ ഫോളിക്കിളിനുള്ളിലും കൊളോയ്ഡ് നിറഞ്ഞ ഒരു ഭാഗമുണ്ട്. ഫോളിക്കിളിനെ ചുറ്റി ധാരാളം രക്തക്കുഴലുകളും കാണപ്പെടുന്നു. ഫോളിക്കിളുകളിലുള്ള എപ്പിത്തീലിയ കോശങ്ങള്‍ ഗ്രന്ഥിയുടെ പ്രവര്‍ത്തനമനുസരിച്ച് മാറ്റങ്ങള്‍ കാണിക്കുന്നു. നീളംകുറഞ്ഞ സ്ക്വാമസ് എപ്പിത്തീലിയം (squamous epithelium) പ്രവര്‍ത്തനംകുറഞ്ഞ ഗ്രന്ഥിയുടെയും, ഉയരം കൂടിയ കോളമ്നാര്‍ എപ്പിത്തീലിയം അതിയായി പ്രവര്‍ത്തിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്ന ഗ്രന്ഥിയുടെയും ലക്ഷണങ്ങളായി കരുതപ്പെടുന്നു. ഫോളിക്കിളുകളുടെ ഉള്ളിലുള്ള കൊളോയ്ഡിലും ഗ്രന്ഥിയുടെ മാറ്റങ്ങള്‍ കാണാവുന്നതാണ്.
3. പാരാതൈറോയ്ഡ്. പാരാത്തോര്‍മോണ്‍ സ്രവിക്കുന്ന ഗ്രന്ഥി. സസ്തനികളില്‍ ഇത് തൈറോയ്ഡ് ഗ്രന്ഥിയുടെ പുറത്ത് ഒട്ടിച്ചേര്‍ന്നു കാണുന്നു. മത്സ്യങ്ങളിലും പരിണാമപരമായി താഴ്ന്ന ജന്തുക്കളിലും പാരാതൈറോയ്ഡ് ഗ്രന്ഥികള്‍ കാണാറില്ല. മനുഷ്യരിലും മറ്റു മിക്ക സസ്തനികളിലും ആംഫീബിയകളിലും നാലെണ്ണം കാണാറുണ്ടെങ്കിലും എലികളില്‍ ഇവ രണ്ടെണ്ണമായി ചുരുങ്ങിയിരിക്കുന്നു. ഫാരിന്‍ജിയല്‍ (pharyngeal) പൌച്ചുകളുടെ അറ്റത്തുനിന്നുമാണ് ഇവ പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നത്.പക്ഷികളിലും സസ്തനികളിലും പല ശാഖകളായി പിരിഞ്ഞ് ചരടിന്റെ രൂപത്തില്‍ ഒന്നിനോടൊന്നു ചേര്‍ന്ന കോശങ്ങളും അവയ്ക്കിടയില്‍ കൂടി വലപോലുള്ള ക്യാപ്പിലറികളും ചേര്‍ന്ന ഘടനയാണുള്ളത്.
4. പൈനിയല്‍ അപ്പാരറ്റസ്. പൈനിയല്‍ അഥവാ എപ്പിഫൈസിസ് തലച്ചോറിലെ മൂന്നാമത്തെ വെന്‍ട്രിക്കിളിന്റെ ഉപരിഭാഗത്ത് സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു. ഇതില്‍ എപ്പെന്‍സൈമാ, ഗ്ളൈയാ, നാഡീകോശങ്ങള്‍ തുടങ്ങി പലതരം കോശങ്ങള്‍ ഒരു സമ്മിശ്രരൂപത്തില്‍ കാണുന്നു. ഘടനയില്‍ ഇതിന് ഇഴജന്തുക്കളുടെ മൂന്നാം കണ്ണിനോട് സാദൃശ്യമുണ്ട്. ഇത് ഒരു തെര്‍മോസ്റ്റാറ്റായി (thermostat) പ്രവര്‍ത്തിക്കുമെന്ന് വിശ്വസിക്കപ്പെടുന്നു. കൂടാതെ ആല്‍ഡോസ്റ്റിറോണ്‍ എന്ന ഹോര്‍മോണിനെ സ്രവിപ്പിക്കാന്‍ അഡ്രിനല്‍ മെഡുലയെ പ്രചോദിപ്പിക്കുന്ന ഒരു വസ്തുവും ഇതില്‍ സംഭരിച്ചിരിക്കുന്നെന്ന് കരുതപ്പെടുന്നു. ഒരു ക്രൊമാറ്റോഫോറോട്രോപ്പിനും ഇതില്‍നിന്ന് വേര്‍തിരിച്ചെടുത്തിട്ടുണ്ട്.
5. പാന്‍ക്രിയാസ്. ഇന്‍സുലിന്‍, ഗ്ളൂക്കഗോണ്‍ എന്നീ ഹോര്‍മോണുകള്‍ സ്രവിക്കുന്ന ഗ്രന്ഥി. പാന്‍ക്രിയാസിന്റെ ബഹുഭൂരിഭാഗവും അഡിനൈ എന്നറിയപ്പെടുന്ന ഗോളാകൃതിയിലുള്ള കോശസമൂഹങ്ങള്‍ നിറഞ്ഞതാണ്. ഓരോ അഡിനൈയും ഓരോ കുഴലില്‍ക്കൂടി സ്രവിക്കുന്നു. ഇവയ്ക്കിടയിലായി അതിസൂക്ഷ്മവും കുഴലുകളാല്‍ ഘടിപ്പിക്കപ്പെട്ടിട്ടില്ലാത്തതുമായ ഒരു പ്രത്യേക ടിഷ്യു കാണാം. ഇതിനെ ഐലറ്റ്സ് ഒഫ് ലാങ്ങര്‍ഹാന്‍സ് (islets of langerhans) എന്ന് വിളിക്കുന്നു. ഇതില്‍ ശാഖോപശാഖകളായി പിരിഞ്ഞ ചരടുകളുടെ രൂപത്തില്‍ കോശങ്ങളെ അടുക്കിയിരിക്കുന്നു. ഇവയ്ക്കിടയിലായി ധാരാളം രക്തക്കുഴലുകളും സൈനുസോയ്ഡുകളും കാണാം. ഐലറ്റ്സില്‍ രണ്ടുതരം കോശങ്ങളുണ്ട്: ഗ്ളൂക്കഗോണ്‍ സ്രവിക്കുന്ന ആല്‍ഫാകോശങ്ങളും ഇന്‍സുലിന്‍ സ്രവിക്കുന്ന ബീറ്റാ കോശങ്ങളും.
കുടലിന്റെ താഴെയും മുകളിലുമുള്ള ഭിത്തികളില്‍നിന്ന് രണ്ട് വ്യത്യസ്ത (rudiments) ആദ്യാവശേഷങ്ങളായി പാന്‍ക്രിയാസ് ആദ്യം പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നു. ഈ ആദ്യാവശേഷങ്ങള്‍ പല ശാഖകളായി വളര്‍ന്ന് കുഴലുകളുടെ ഒരു വ്യൂഹം സൃഷ്ടിച്ച് പൂര്‍ണവളര്‍ച്ച പ്രാപിക്കുന്നു. കുടലിന്റെ മുകള്‍ഭിത്തിയില്‍നിന്ന് വളര്‍ന്ന ശാഖയുടെ കുഴല്‍ അപ്രത്യക്ഷമാകും. ഇങ്ങനെയുണ്ടായ കോശങ്ങളുടെ കൂട്ടങ്ങളില്‍ ചിലത് അവയുടെ ചെറുകുഴലുകള്‍വഴി സംഘടിക്കപ്പെട്ട് എക്സോക്രൈന്‍ അഡിനൈ ആയി രൂപാന്തരപ്പെടുന്നു. എന്നാല്‍ മറ്റുചിലത് കുഴലുകൊണ്ടുള്ള അവയുടെ ബന്ധം നഷ്ടപ്പെടുത്തുകയും ഐലറ്റ്സ് ഒഫ് ലാങ്ങര്‍ഹാന്‍സ് ആയിത്തീരുകയും ചെയ്യുന്നു.
6. ജനനഗ്രന്ഥി (Gonad). ജനനേന്ദ്രിയങ്ങളുടെ പ്രസവാനന്തരവളര്‍ച്ചയെ നിയന്ത്രിക്കുന്ന സ്റ്റീറോയ്ഡ് (steroid) ഹോര്‍മോണുകള്‍ സ്രവിക്കുന്ന ഒരു ഗ്രന്ഥി. അണ്ഡാശയം സാധാരണയായി ഇരട്ടയാണ്. സസ്തനികളില്‍ ഇതിന് അഞ്ചു വ്യത്യസ്ത ഭാഗങ്ങളുണ്ട്: ജെര്‍മിനല്‍ എപ്പിത്തീലിയം, ഫോളിക്കിളുകള്‍, കോര്‍പ്പസ് ലൂട്ടിയം, ഇന്റര്‍സ്റ്റീഷ്യല്‍ സെല്ലുകള്‍, ഓവേറിയന്‍ സ്ട്രോമാ. ജെര്‍മിനല്‍ എപ്പിത്തീലിയത്തില്‍ നിന്ന് പ്രൈമോര്‍ഡിയല്‍ (primordial) ഫോളിക്കിളുകള്‍ ഉദ്ഭവിക്കുന്നു. ഓരോ ഫോളിക്കിളിലും ഗ്രാനുലോസാ കോശങ്ങളാല്‍ ചുറ്റപ്പെട്ട ഒരു ഊഗോണിയം (oogonium) ഉണ്ടായിരിക്കും. ഫോളിക്കിളിനെ മൂടിയിരിക്കുന്ന സംയോജകകല രണ്ട് അട്ടികളുള്ളതായി തീരുന്നു. ഇവയെ തീക്കാ ഇന്റേണാ എന്നും തീക്കാ എക്സ്റ്റേണാ എന്നും വിളിക്കുന്നു. ഗ്രാനുലോസാ കോശങ്ങളുടെ മധ്യത്തില്‍ ദ്രവം കൊണ്ടുനിറഞ്ഞ ആന്ത്രം എന്ന ഒരു ഗഹ്വരം പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നു. ഫോളിക്കിള്‍ പൂര്‍ണവളര്‍ച്ച പ്രാപിക്കുമ്പോള്‍ അണ്ഡോത്സര്‍ഗം നടക്കും. ഇങ്ങനെ പൊട്ടിപ്പോയ ഫോളിക്കിള്‍ കോര്‍പ്പസ് ലൂട്ടിയമായി രൂപാന്തരപ്പെടുന്നു. ഇത് വിവിധ കാലയളവുകളില്‍ നിലനില്ക്കുന്നു. അണ്ഡാശയഫോളിക്കിള്‍ ഈസ്ട്രജനും, കോര്‍പ്പസ് ലൂട്ടിയം പ്രോ ജസ്റ്ററോണും ഈസ്ട്രജനും ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്നു. തീക്കാ ഇന്റേണാകോശങ്ങള്‍ പ്രോ-ഈസ്ട്രജന്‍ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്നതായി കരുതപ്പെടുന്നു. ഇതിനെ ഗ്രാനുലോസാ കോശങ്ങള്‍ ഈസ്ട്രജനായി രൂപപ്പെടുത്തുന്നു. ഇതു കൂടാതെ ഹൈപ്പര്‍ എപ്പിത്തീലോയ്ഡ് കോശങ്ങളുടെ ഒരു കൂട്ടം അണ്ഡാശയ ആന്‍ഡ്രജന്‍ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്നു. മറ്റൊരു അണ്ഡാശയ ഹോര്‍മോണാണ് റിലാക്സിന്‍. ഇത് ഗര്‍ഭഹോര്‍മോണായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.
അന്തരാളീകോശങ്ങള്‍ വൃഷണങ്ങളിലെ പുംബീജോത്പാദനക്കുഴലുകളുടെ ഇടയില്‍ കാണപ്പെടുന്ന സംയോജകകലയാണ്. ഇവ ഒരു സ്റ്റീറോയ്ഡ് ഹോര്‍മോണ്‍ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്നുണ്ട്. കൂടാതെ പുംബീജോത്പാദനത്തോടനുബന്ധിച്ച കോശങ്ങളും ഹോര്‍മോണ്‍ തന്നെ സ്രവിക്കുന്നതായി അറിവുണ്ട്. ലൈംഗികശേഷിയുള്ള സസ്തനികളില്‍ വൃഷണങ്ങള്‍ ഉദരത്തിനുതാഴെ ഉറയുടെ രൂപത്തിലുള്ള വൃഷണകോശങ്ങളിലാണ് കാണുന്നത്. എന്നാല്‍ പക്ഷികളിലും ഇഴജന്തുക്കളിലും ലൈംഗിക വ്യാപാരങ്ങളിലേര്‍പ്പെടാത്ത സസ്തനികളിലും വൃഷണങ്ങള്‍ ഉദരത്തിനുള്ളില്‍ സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു. ഇവ പല ആന്‍ഡ്രജനുകളും സ്രവിക്കുന്നു. ഇവയില്‍ പ്രധാനം ടെസ്റ്റോസ്റ്റിറോണ്‍ ആണ്.
7. പ്ളാസന്റ (Placenta). മാതാവിനെയും ഭ്രൂണത്തെയും തമ്മില്‍ ബന്ധിപ്പിക്കുന്ന ഇത് ഹോര്‍മോണുകളെ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്ന ഒരു അന്തഃസ്രാവിയായും പ്രവര്‍ത്തിക്കുന്നുണ്ട്.
കോറിയോണും ഗര്‍ഭപാത്രത്തിന്റെ ഭിത്തിയും കൂടിച്ചേര്‍ന്നാണ് പ്ളാസന്റ ആദ്യമായി രൂപപ്പെടുന്നത്. പിന്നീട് ഇതിനോടൊപ്പം അലന്റോയ് കൂടി ഒന്നിച്ചു ചേര്‍ന്ന് കൊറിയോ - അലന്റോയ്ക് പ്ളാസന്റായായിത്തീരുന്നു. പല സസ്തനികളിലും പ്ളാസന്റയുടെ വിവിധ അട്ടികള്‍ ഒന്നൊന്നായി അപ്രത്യക്ഷമാകുകയും അവസാനം ഭ്രൂണകോശങ്ങള്‍ മാതാവിന്റെ രക്തത്തില്‍ സ്വതന്ത്രമായി മുങ്ങിക്കിടക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.
പ്ളാസന്റയില്‍നിന്ന് ഉത്ഭവിക്കുന്ന ഗൊണാഡോട്രോപ്പിനുകളാണ് ഹ്യൂമന്‍ കോറിയോണ്‍ ഗൊണാഡോട്രോപ്പിന്‍, പ്രെഗ്നന്റ് മെയര്‍ സിറം ഗൊണാഡോട്രോപ്പിന്‍, ഹ്യൂമന്‍ പ്ളാസന്റ ലാക്ടൊജന്‍ എന്നിവ. ഇവ വിവിധ സസ്തനികളില്‍ കണ്ടുവരുന്നു.
8. അഡ്രിനല്‍.
9. ക്രോമാഫിന്‍ ബോഡി. മിക്ക സസ്തനികളിലും ഇന്റര്‍റീനല്‍ കല ക്രോമാഫിന്‍ കലയെ ആവരണം ചെയ്തിരിക്കുന്നതായി കാണാം. ക്രോമാഫിന്‍ കല അഡ്രിനാലിന്‍, നോര്‍ അഡ്രിനാലിന്‍ എന്നീ രണ്ട് ഹോര്‍മോണുകളെ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്നു. ഇതിലെ കോശങ്ങള്‍ ന്യൂറല്‍ ക്രെസ്റ്റിലെ (neural crest) എക്റ്റോഡേമില്‍നിന്ന് ഉദ്ഭവിക്കുന്നു.
10. കോര്‍പ്പസ് അലാറ്റം. ഷഡ്പദങ്ങളില്‍ കാണുന്ന ഒരു അന്തഃസ്രാവി. സാധാരണയായി ഇത് ഒറ്റയായോ ഇരട്ടയായോ, ഗോളാകൃതിയില്‍ അയോര്‍ട്ടയുടെ അടിഭാഗത്തോ ഇരുവശങ്ങളിലോ ആയി കാണപ്പെടുന്നു. ഡിപ്റ്റിറയില്‍ (diptera) ഇത് മോതിരഗ്രന്ഥിയോട് ചേര്‍ന്നുകാണുന്നു. മോതിരഗ്രന്ഥിയില്‍ കോര്‍പ്പസ് അലാറ്റം മുകളിലും ഹൈപ്പോസെറിബ്രല്‍നാഡീകന്ദത്തോടു ചേര്‍ന്ന് കോര്‍പ്പസ് കാര്‍ഡിയാക്കം താഴെയും, എക്ഡൈഷ്യല്‍ ഗ്രന്ഥികള്‍ (ecdysial glands) ഇരുവശത്തുമായി അയോര്‍ട്ടയെ വലയം ചെയ്തും സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു. പ്രവര്‍ത്തനരഹിതമായ കോര്‍പ്പസ് അലാറ്റത്തില്‍ ന്യൂക്ളിയസുകള്‍ കൂട്ടംകൂട്ടമായി ചേര്‍ന്നുകാണാം. ഓരോ ന്യൂക്ളിയസിനെയും ചുറ്റി നന്നേ കുറച്ച് സൈറ്റോപ്ളാസമേ ഉണ്ടാകൂ. മാത്രമല്ല സെല്‍മെംബ്ളെയ്നുകള്‍ വളരെയധികം മടക്കുകളും ചുളിവുകളും കലര്‍ന്നതാണ്. അവ അടുത്ത കോശങ്ങളുടെ ചര്‍മങ്ങളുമായി വിരല്‍കോര്‍ത്ത രീതിയില്‍ വിന്യസിക്കപ്പെട്ടിരിക്കും. ഗ്രന്ഥി പ്രവര്‍ത്തിച്ചു തുടങ്ങുമ്പോള്‍ കോശചര്‍മങ്ങള്‍ നിവരുകയും മൈറ്റോകോണ്‍ഡ്രിയകളുടെയും സ്രവത്തരികളുടെയും എണ്ണത്തില്‍ വര്‍ധനവ് ഉണ്ടാകുകയും ചെയ്യുന്നു. മാത്രമല്ല നാഡീസ്രവത്തരികളും കോര്‍പ്പസ് അലാറ്റത്തിനുള്ളില്‍ കണ്ടിട്ടുണ്ട്. അവസാനത്തേത് ഒരുപക്ഷേ കോര്‍പ്പസ് അലാറ്റത്തിനകത്തുകൂടി കടന്നുപോകുന്ന നാഡികള്‍ക്കുള്ളില്‍ കാണുന്നവയാകാന്‍ ഇടയുണ്ട്. പാറ്റകളില്‍ അണ്ഡാശയ ചക്രത്തിനോടൊപ്പം കോര്‍പ്പസ് അലാറ്റത്തിന്റെ പ്രവര്‍ത്തനത്തിലും മാറ്റങ്ങള്‍ കാണുന്നു.
ഈ ഗ്രന്ഥി മാന്‍ഡിബുലാര്‍ ഖണ്ഡത്തിന്റെയും മാക്സിലറി ഖണ്ഡത്തിന്റെയും ഇടയ്ക്ക് ചര്‍മത്തിലുള്ള ഒരു മടക്കില്‍നിന്നാണ് ഉദ്ഭവിക്കുന്നത്. ഇത് ജുവനൈല്‍ ഹോര്‍മോണ്‍ എന്ന ഒരു ഹോര്‍മോണ്‍ സ്രവിക്കുന്നു.
11. എക്ഡൈഷ്യല്‍ ഗ്രന്ഥി. ഷഡ്പദങ്ങളിലെ മോള്‍ട്ട് ഹോര്‍മോണായ എക്ഡൈസോണ്‍ (ecdysone) സ്രവിക്കുന്നത് ഈ ഗ്രന്ഥിയാണ്. ഇത് സ്ഥിതിചെയ്യുന്ന ശരീരഭാഗത്തിന്റെ വ്യത്യാസമനുസരിച്ച് പ്രോതൊറാസിക് ഗ്രന്ഥി, തൊറാസിക് ഗ്രന്ഥി, പെരിട്രക്കിയല്‍ ഗ്രന്ഥി, വെന്‍ട്രല്‍ ഗ്രന്ഥി എന്നീ പേരുകളില്‍ അറിയപ്പെടുന്നു. ഏടെറിഗോട്ടാ വിഭാഗത്തില്‍ ഉള്‍പ്പെട്ട ഷഡ്പദങ്ങളില്‍ ഉറയുരിക്കല്‍ കഴിഞ്ഞയുടനെ ഈ ഗ്രന്ഥി ചെറുതായും കോശങ്ങളിലെ സൈറ്റോപ്ളാസം ഒരേ തരമായും കാണുന്നു. ഉറയുരിക്കലിനു പ്രാരംഭമായി കോശങ്ങള്‍ വലുതാകുകയും സൈറ്റോപ്ളാസത്തില്‍ രിക്തികകള്‍ ഉണ്ടാകുകയും ചെയ്യുന്നു. ഓഡോണേറ്റയിലും എഫിമെറോപ്റ്റെറയിലും ഈ ഗ്രന്ഥിയെ തലയുടെ പിന്‍ഭാഗത്ത് അടിവശത്തെ ചര്‍മവുമായി ബന്ധിച്ചിരിക്കുന്നു. ചെറിയ നിംഫുകളില്‍ ഇത് ചെറുതും കൃത്യമായ ആകൃതിയോടുകൂടിയതുമാണ്. പക്ഷേ, നിംഫുദശയുടെ അവസാനകാലങ്ങളില്‍ ഇവയെ വലുതായും കൃത്യമായ ആകൃതിയില്ലാതെയും കാണുന്നു. പാറ്റകളില്‍ ഇതിന് 'X' ആകൃതിയാണുള്ളത്. പരന്ന ചരടിന്റെ രൂപത്തില്‍ പ്രധാന നാഡിയുടെ ഉപരിഭാഗത്ത് പറ്റിച്ചേര്‍ന്നു കാണപ്പെടുന്നു. ഈ ഓരോ പരന്ന ചരടും, സ്ട്രയേറ്റഡ് മാംസപേശികളും പ്രോതൊറാസിക് നാഡീകന്ദത്തില്‍നിന്നുള്ള നാഡിയും ശ്വാസക്കുഴലുകളും ഗ്രന്ഥികോശങ്ങളും കൂടി ചേര്‍ന്നതാണ്. നിംഫുകളില്‍ ഇന്റര്‍ മോള്‍ട്ടിന്റെ മധ്യത്തില്‍ പെട്ടെന്ന് ക്രമഭംഗം മുഖേന കോശങ്ങളുടെ എണ്ണം പെരുകുന്നു ഗ്രില്ലോറ്റാല്‍പ്പായില്‍ തണ്ടോടുകൂടിയ സഞ്ചിയുടെ രൂപത്തില്‍ ഈ ഗ്രന്ഥി പ്രത്യക്ഷപ്പെടുന്നു. പൊതുവേ മിക്ക ഷഡ്പദങ്ങളിലും കൃത്യമായ രൂപത്തോടുകൂടിയോ അല്ലാതെയോ ഇത് ചരടുരൂപത്തിലാണ് കാണുന്നത്. ഡിപ്റ്റിറയില്‍ ഇത് മോതിരഗ്രന്ഥി അഥവാ വൈസ്മാനിയന്‍ റിങ്ങിനോടു ചേര്‍ന്നു കാണപ്പെടുന്നു. മിക്കവാറും എല്ലാ ഷഡ്പദങ്ങളിലും പ്രായപൂര്‍ത്തിയാകുന്നതോടൊപ്പം ഈ ഗ്രന്ഥിയും അപ്രത്യക്ഷമാകുന്നു. ഇലക്ട്രോണ്‍ സൂക്ഷ്മദര്‍ശിനി ഉപയോഗിച്ചുള്ള പഠനങ്ങളില്‍നിന്നും ഗ്രന്ഥിക്കുള്ളിലായി ധാരാളം ചെറിയ ശാഖകളായി തിരിഞ്ഞ ചാലുകള്‍ ഉള്ളതായി വ്യക്തമായിട്ടുണ്ട്. ഈ ചാലുകള്‍ ഒരുപക്ഷേ പുറമെയുള്ള ചര്‍മങ്ങളുടെ ഉള്ളിലേക്കുള്ള ഒടിവുകളും ചുളിവുകളുമാകാം. എന്തായാലും ഇവ കോശങ്ങളുടെ ഇടയ്ക്കായിട്ടാണ് കണ്ടുവരാറുള്ളത്. കൂടാതെ അന്തഃസ്രവത്തരികള്‍ വഹിക്കുന്ന നാഡികളുടെ ടെര്‍മിനലുകളും കണ്ടിട്ടുണ്ട്. കോശങ്ങളുടെ ന്യൂക്ളിയസിനകത്ത് ന്യൂക്ളിയോലസുകള്‍ തെളിഞ്ഞു കാണാം. തലയുടെ പിന്‍ഭാഗത്തിന്റെ അടിവശത്തായി കാണുന്ന ചര്‍മത്തില്‍ നിന്നാണ് ഈ ഗ്രന്ഥി ഉദ്ഭവിക്കുന്നത്.
12. Y-അവയവം(Y-Organ). ക്രസ്റ്റേഷ്യകളുടെ മോള്‍ട്ട് ഗ്രന്ഥിയാണിത്. ഷഡ്പദങ്ങളിലെ എക്ഡൈഷ്യല്‍ ഗ്രന്ഥിക്കു സമമായി കരുതപ്പെടുന്നു. ഇത് ചര്‍മത്തില്‍നിന്നുദ്ഭവിക്കുകയും ആന്റനല്‍ ഖണ്ഡത്തിന്റെയോ മാക്സിലറി ഖണ്ഡത്തിന്‍യോ ഇരുവശങ്ങളിലായി കാണപ്പെടുകയും ചെയ്യുന്നു. ഇത് മോള്‍ട്ട് ഹോര്‍മോണായ ക്രസ്റ്റെക്ഡൈസോണ്‍ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്നു. ക്രസ്റ്റേഷ്യകള്‍ ഭൂരിഭാഗവും Y-അവയവം ജീവാവസാനം വരെ നിലനിര്‍ത്തുന്നു. പ്രവര്‍ത്തനരഹിതമായ ഗ്രന്ഥിയുടെ കോശങ്ങള്‍ വൃത്താകൃതിയിലും ക്രമമായും കാണുന്നു. ഇവയില്‍ ന്യൂക്ളിയസ് വളരെ ചെറുതും സൈറ്റോപ്ളാസം ഏകതാനവുമാണ്. ഉറയുരിക്കലിന്റെ ആരംഭത്തില്‍ ന്യൂക്ളിയസിനും സൈറ്റോപ്ളാസത്തിനും ഉണ്ടാകുന്ന മാറ്റങ്ങളില്‍നിന്ന് സ്രവണക്രമം അതിയായി വര്‍ധിക്കുന്നുണ്ടെന്നു മനസ്സിലാക്കാം. ചെറിയ നാഡികളും ഗ്രന്ഥിയുടെ ഉള്ളില്‍ കണ്ടിട്ടുണ്ട്. Y-അവയവം പറിച്ചുമാറ്റിയാല്‍ ഉറയുരിക്കല്‍ നിന്നു പോകുകയും അത് വീണ്ടും ശരീരത്തിനുള്ളില്‍ ചെലുത്തിയാല്‍ ഉറയുരിക്കാനുള്ള കഴിവ് വീണ്ടുകിട്ടുകയും ചെയ്യുന്നു. സ്രവത്തരികള്‍ ഇന്നുവരെ ഗ്രന്ഥിയുടെ കോശങ്ങള്‍ക്കുള്ളില്‍ കണ്ടിട്ടില്ല. എന്നാല്‍ അവയില്‍ അതിസൂക്ഷ്മങ്ങളായ ചില അന്തര്‍ഭൂതവസ്തുക്കള്‍ നിരീക്ഷിക്കപ്പെട്ടിട്ടുണ്ട്.
13. ആന്‍ഡ്രോജനിക് ഗ്രന്ഥി. ക്രസ്റ്റേഷ്യകളില്‍ പ്രാഥമികവും ദ്വിതീയവും സ്വഭാവികവുമായ എല്ലാ പുരുഷലിംഗസ്വഭാവങ്ങള്‍ക്കും കാരണമായ പുരുഷഹോര്‍മോണ്‍ ഉത്പാദിപ്പിക്കുന്ന ഒരു ഗ്രന്ഥി. ആംഫീപോഡുകളില്‍ ഈ ഗ്രന്ഥി ചുരുണ്ടുകൂടിയ ചരടുകള്‍ പോലെ പിരമിഡിന്റെ ആകൃതിയില്‍ ക്രമീകരിച്ചും പുംബീജവാഹിനികളോട് പറ്റിച്ചേര്‍ന്നും കാണുന്നു. പക്ഷേ പല ക്രസ്റ്റേഷ്യകളിലും ഈ ഗ്രന്ഥി പുരുഷ ജനനേന്ദ്രിയത്തിന്റെ പല സ്ഥാനങ്ങളിലായി സ്ഥിതിചെയ്യുന്നു. ചിലതില്‍ വൃഷണങ്ങളോട് ചേര്‍ന്നും മറ്റു ചിലതില്‍ സെമിനല്‍ വെസിക്കിളിനോടു പറ്റിച്ചേര്‍ന്നും വേറെ ചിലതില്‍ മേല്പറഞ്ഞപോലെ വാസ് ഡെഫറന്‍സിനോട് പറ്റിയും കാണപ്പെടുന്നു. കോശങ്ങളുടെ ക്രമീകരണത്തിലുള്ള വ്യത്യാസമനുസരിച്ച് ഈ ഗ്രന്ഥിയെ നാലായി തരം തിരിച്ചിരിക്കുന്നു: സാധാരണ ചരടുകള്‍ പോലെ കോര്‍ത്തിണക്കിയവ, പല ശാഖകളായി പിരിഞ്ഞ ചരടുകള്‍ പോലെ കോശങ്ങള്‍ സംവിധാനം ചെയ്തവ, പത്തിയുടെ ആകൃതിയില്‍ കോശങ്ങള്‍ ചേര്‍ത്തവ, ഗോളാകൃതിയില്‍ സംയുക്ത കോശപാളിയുടെ സ്വഭാവമുള്ളവ. മുതിര്‍ന്ന ഞണ്ടുകളില്‍ ഒന്നിനോട് ഒന്നുചേര്‍ന്ന് ചരടുകള്‍ പോലെ ഒരു സെ.മീ. ഓളം നീളത്തില്‍ വാസ്ഡെഫറന്‍സിന്റെ പുറത്ത് ഏറ്റവും പിന്നിലായി ഈ ഗ്രന്ഥി കാണപ്പെടുന്നു. വയല്‍ ഞണ്ടില്‍ (പാരാടെല്‍ ഫ്യൂസാ) ഒഴികെ മറ്റൊന്നിലും ഇന്നുവരെ സ്രവത്തരികള്‍ ഈ ഗ്രന്ഥിയുടെ കോശങ്ങളില്‍ കണ്ടിട്ടില്ല. മേല്പറഞ്ഞ ഞണ്ടില്‍ സ്രവത്തരികള്‍ ബേസോഫിലിക് രൂപത്തില്‍ ആദ്യം പ്രത്യക്ഷപ്പെടുകയും ഗ്രന്ഥി കാലികമാറ്റങ്ങള്‍ കാണിക്കുകയും ചെയ്യുന്നതായി നിരീക്ഷിച്ചിട്ടുണ്ട്.
(ഡോ. റീത്താ ജി. അടിയോടി)
